A 300 metros de artària, a 35 chilòmetros de Casteddu, in sa Sardigna tzentru-meridionale, in unu territòriu prenu de montigros, baddes e pranos piticos, infùndidos dae sas abbas de Coxinas e Cirra, in parte imbusciadas dae matones de sa vegetatzione mediterrànea, in parte dae menduledos, olivàrios e bìngias, s’agatat  Sant’Andria e’ Frius.
Est una bidda de milli e 800 abitantes chi s’agatat tra Texenta e Gerrei. Sas risursas printzipales suas sunt pastoriu e massaria. Sas raighinas suas afundant in època pùnicu-romana, difatis fiat istadu avampostu istratègicu cara a su tzentru de s’Ìsula.

A s’internu de s’abitadu est istadu atzapadu su ricu asciugàriu funeràriu de una tumba ‘a cassone’. Su perìodu pùnicu est rapresentadu dae su situ de Linna Pertunta, a presu de sa bidda, chi at torradu medas ex votu in senòbida allogados in su museu archeològicu natzionale de Casteddu. De edade romana sunt istados agatados sos sògios de medas villas rùsticas.

In s’Evu Mesanu, suta de su giuigadu de Casteddu, si narait Frius ebbia. Disabitadu suta de su domìniu ispagnolu, sa bidda est istada torrada a populare in su sèculu XVII dae sos abitantes de sa biddas acanta. A sa sa pitica parrochiale de santu Andria, si depet su topònimu nou. Sa crèsia est de sèculu XVII: sa fatzada est istada arrichida dae unu mosàicu policromadu, ue est rafiguradu santu Andria pischende.

A carrasegare, sa die de su Segapingiada, andat a iscena unu pàliu, sa ‘cursa de su dragu’, durante su cale sos cadderis, narados ‘de santu ‘Orgiu’, bestint bestidos traditzionales e parìllias cun sos caddos. In austu in b’est sa sagra de sa mèndula.

Su territòriu est ricu de funtanas, duas impreadas giai in edade nuràgica. De s’edade de su Brunzu sunt sas testimonias prus numerosas: ùndighi nuraghes, sete de custos cumplessos: su Mannu, su prus arcàicu, Guntroxiu, Monte Uda, Montroxiu e Perda Niedda. E rastros de insediamentos, a Tuerra e a Niu Caborra.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Unu viàziu piticu intre sos Binos Sardos Prus Nodidos.

Sa Sardigna est una de sas regiones de binàrias prus ammaghiantes de Itàlia, un’ìsula dae s’istòria millenària in ube su binu nàschet dae su faveddu continu intre mare, bentu e terra. Sos binos sardos prus nodidos sunt s’issida berà de cust’iscrocca ùnica e de sas variedades suas autoctonas, meda de sas cales non esistint in àteros logos.

Su prus famadu est su Cannònanu de Sardigna, ruju sìmbolu de s’ìsula, ispartu mescamente in Barbàgia e Ozzastra, connottu pro s’istruttura sua, sos nuscos de frutos rujos maduros, ispètzias e mata mediterrànea e pro su ligàmene cun sa bezzesa de sas populatziones locales. Intre sos biancos si annodittat su Vermentinu de Gaddura DOCG, s’ùnicu binu sardu a denominatzione de orìgine controllada e garantida, friscu, sapidu e nuscadu, nàschidu in un’iscrocca granìtica e bentosa chi dd’at donadu elegàntzia e mineralidade.

In su sud-ovest de s’ìsula s’affirmat su Carignanu de su Sulcis, a bortas contipizadu subra de bìnzas antigas a arboreddu a curtzu a su mare, unu ruju cadriu e modde, cun tanninu galanosu e cun nuscos de fruta iscura e ispètzias. Meda difùndidu in su tzentru-sud est su Monica de Sardigna, unu binu traditzionale, pagu tànnicu e de buffada fàtzile, cun nuscos de cariasa e frores, ideale pro sa coghina de donzi die.

Intre sos biancos istòricos bi est su Nuragus de Casteddu, una de sas variedades de vide prus antigas de s’ìsula, forzis introdùida dae sos Fenicios, chi donat binos lèbios e friscos, ligados a su connottu de sos massajos. Prus cumpressa e delicada est sa Malvasia de Bosa, prodùida in s’adde de su Temu, unu binu aromàticu chi podet èssere siccu o durche, cun notas de frores, de mendùla e mele, figura de una produtzione artesana de balore mannu.

Unu casu ùnicu in su panorama italianu est sa Vernàccia de Aristanis, binu biancu ossidativu afinuadu suta unu velu de frementu, cadriu e fungudu, cun nuscos de fruta sica, ispètzias e mendùla ranchida. A costazu de custos nùmenes istòricos cumparint variedades comente su Bovale, o Muristellu, chi dat binos fraigados e potentes, e su Torbadu de L’Alguer, variedade rara torrada a agatare in sos ùrtimos annos, capatze de espressare biancos elegantes, friscos e minerales.

Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22