S’àrea archeològica est posta una zona a mesu costa a sos pees de sos montes de sos Sete Frades, in su Sàrrabus, regione de sa Sardigna sud-orientale. Su cumplessu cumprendet sos restos de unu nuraghe polilobadu, in relatzione cun unu putzetu votivu e cun unu tèmpiu a putzu.

Cùcuru Nuraxi est su nùmene de sa punta de su montigru chi dòminat sa prana de su Campidanu. Subra de su cùcuru s’agatat su nuraghe bellu meda, de tipu cumplessu, chi oe in parte nd’est caladu.

Giai dae sos primos istùdios de su 1867 (fatos dae su Canònicu Spano), si fiat resèssidu a cumprèndere sa chi deviat èssere s’istrutura de su nuraghe. Ma, fiat istadu cun sos primos iscavos archeològicos, a sos cumintzos de su 1960, chi ddoe fiat istada una definitzione mègius de su cumplessu monumentale. S’edifìtziu, pesadu cun rocas mannas in arenària e puddinga, fiat formadu dae duas turres megalìticas, unidas dae una cortina. In intro ddoe fiant  a su mancu tres ambientes, de custos a su mancu unu costituiat sa càmera printzipale.

A fùrriu de su nuraghe s’isvilupaiat unu bidditzolu. Totu a inghìriu a custa  àrea fiant istados agatados medas  restos de tziviltade nuràgica, ma sa prus de importante est su putzu sacru. Costruidu cun blocos de arenària mannos, piticos e mèdios, su putzu teniat pro seguru una funtzione religiosa-cultuale. Dae s’iscala, de 17 iscaleris istrintos, s’imbucat a sa càmera a ogiva arta m. 5,30 cun diàmetru basale de m. 2,50.

A suta  su putzu calat pro m. 22 de profundidade e cun larghesa mèdia de m.1,50 chi si restringhet a profilu parabòlicu finas a 1,02 metros.

A sa buca su putzu est inghiriadu dae un’arcu tundu, isculpidu cun una forma a curnisa. In cara a su putzu sacru s’osservat unu putzetu votivu de m. 3 de profundidade, imbusciadu cun filas de pedras piticas, agatadu prenu de bucones de  tzeràmicas mèdiu-nuràgicas, de chinisu e de restos de cosa de papare.

“Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”