S’Arbutzu, connotu fintzas comente  Cadrilloi, Cadrillòni, Cadilloni, Cadrigione, Irbutu, Ischiria, Iscraria, est una mata connota meda in sas traditziones de sa Sardigna. Cun su  frore suo, custu fundu ispontàneu de sa mantza mediterrànea tenet unu ruolu màgicu e cun meda impreos in sa cultura isolana.

Cumintzat a frorire in maju. Unu tempus, in sas domos sardas, non mancaiant mai sas cranistas cun s’arbutzu in sos cabidales de sas isposas. Custas cranistas, cun formas e mannària diferentes, fiant essentziales pro sas fainas fitianas in coghina e pro sa traballadura de su pane e de àteros alimentos preparados in domo. Sos frustigos de arbutzu, robustos e mujaditos, costituiant sa matèria prima pro sa realizatzione de custas cranistas, ma non pro custu ebbia: su frore istilizadu fiat impreadu a s’ispissu in traballos de recramu e tessidura, arrichende su patrimòniu artìsticu e artesanale de s’ìsula.

S’Arbutzu s’impreaiat fintzas pro abrontare su màndigu. Sa patata cora suta de sa chisina, rapresentaiat una risursa pro sas classes prus pòberitas,  cumpletende pastos modestos. Sos rebuddos friscos de su cambu, ammaniados in vàrias maneras, deveniant parte de su màndigu de onga die, unidos a àteros vegetales e ortalìtzias. Sas fògias friscas, imbetzes, fiant impreadas pro imboligare formas piticas de casu, lis donede a sos nidolos unu sabire e unu nuscu partcuculae, chi istesiaiat fintzas sos babbois.

In prus de sas calidades alimentares suas, s’arbutzu possedit propiedades benèficas pro sa pedde. Sas fògias suas sunt impreadas pro infriscare sa pedde e pro curare sas brusiaduras causadas dae su sole. In su Medioevu, s’arbutzu fiat devènnidu un’alleadu pretziosu pro sa bellesa de sas fèminas, pro ite s’impitaiat pro nde peare sas mantzas de sa pedde, comente sas lentìgias.

Ancora oe, s’Arbutzu est assotziadu a creìngios antigos: si creiat chi custu fundu poderet agire comente rimèdiu pro abenenamentos o ispìtzulos de babbois velenosos, una traditzione chi tenet raighinas in sas influèntzias de sos Gregos e de sos Romanos, lòmpidos a Sardigna. In sa mitologia grega, s’arbutzu beniat postu a inghìriu de sas tumbas, pro more chi si creiat chi agiudaret sos mortos pro su biàgiu in s’aldilà.

In su cuntestu cristianu, su cambu de s’arbutzu leat su nùmene de “Bàculu de Santu Giosepe”. Sa paristòria  contat chi Santu Giosepe, a sa chirca de unu maridu pro Maria, giughiat unu bàculu de arbutzu chi aiat froridu in modu meraculosu, inditende in custa manera s’isposu adatu pro Maria.

 “Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

A s’iscoberta de su logu archeològicu prus bellu de Tortolie

Su logu archeològicu de S’Ortali ’e su Monti, postu in s’iscrocca de Tortolie, in Ozzastra, est unu de sos cumplessos preistòricos e protostòricos prus importantes e mènzus cunservados de sa Sardigna. Postu intre duos rilievos a pagos chilòmetros dae su mare, in sa carrela chi che leat a sa plaja de Orrì, su logu apparat unu viazzu raru in mesu a millènnios de istòria, arregande testimoniàntzias chi partint dae su Neolìticu e arribant a s’edade de su Brunzu.

Inoghe si podet ammirare una domus de janas chi benit dae su Neolìticu reghente, iscavada in sa roca e destinada a s’interru cumone, duos menhir abbarrados chi faghent pensare a s’antiga presentzia de un’alliniamentu megalìticu e unu tzìrculu de pedra de casi 12 metros de diàmetru, ligadu a ritos o pràticas de comunidade de s’edade de su Ramene.

De importu particulare est sa tumba de sos Zigantes, architetura funerària tipica de sa tziviltade nuràgica, cun unu passaditzu longu de interru, incornissadu dae s’esedra, chi contat sas usàntzias antigas ligadas a su cultu de sos mortos. Su coro de su cumplessu est però su nuraghe S’Ortali ’e su Monti, una istruttura manna de pedra fraigada forzis in su 1500 a.C., formada dae unu bastione tzentrale e dae unu bastione elliticu cun turres a costazzos, un’òpera chi testimonzat sas capatzidades de fraigu e organizatzione de sos nuràgicos.

In giru a su nuraghe s’istèndiant sa bidda e zuras de tribagliu diferentes, intre de sas cales bi fuint logos de manizu e mescamente, silos pro sa cunservatzione de sos tzereales, elementos chi mustrant s’importu de sa lauranza in sa vida de donzi die de sas comunidades de cussa edade. Bìsitare S’Ortali ’e su Monti cheret nàrrere a s’infùndere in d’una bista ancora intrea, in ue sa presentzia de s’òmine antigu faeddat cun sa natura a inghìriu e apparat unu cuadru claru de comente sas populatziones preistòricas isseberaiant e modellaiant sos logos in ue bìvere.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”