A 300 metros de artària, a 35 chilòmetros de Casteddu, in sa Sardigna tzentru-meridionale, in unu territòriu prenu de montigros, baddes e pranos piticos, infùndidos dae sas abbas de Coxinas e Cirra, in parte imbusciadas dae matones de sa vegetatzione mediterrànea, in parte dae menduledos, olivàrios e bìngias, s’agatat  Sant’Andria e’ Frius.
Est una bidda de milli e 800 abitantes chi s’agatat tra Texenta e Gerrei. Sas risursas printzipales suas sunt pastoriu e massaria. Sas raighinas suas afundant in època pùnicu-romana, difatis fiat istadu avampostu istratègicu cara a su tzentru de s’Ìsula.

A s’internu de s’abitadu est istadu atzapadu su ricu asciugàriu funeràriu de una tumba ‘a cassone’. Su perìodu pùnicu est rapresentadu dae su situ de Linna Pertunta, a presu de sa bidda, chi at torradu medas ex votu in senòbida allogados in su museu archeològicu natzionale de Casteddu. De edade romana sunt istados agatados sos sògios de medas villas rùsticas.

In s’Evu Mesanu, suta de su giuigadu de Casteddu, si narait Frius ebbia. Disabitadu suta de su domìniu ispagnolu, sa bidda est istada torrada a populare in su sèculu XVII dae sos abitantes de sa biddas acanta. A sa sa pitica parrochiale de santu Andria, si depet su topònimu nou. Sa crèsia est de sèculu XVII: sa fatzada est istada arrichida dae unu mosàicu policromadu, ue est rafiguradu santu Andria pischende.

A carrasegare, sa die de su Segapingiada, andat a iscena unu pàliu, sa ‘cursa de su dragu’, durante su cale sos cadderis, narados ‘de santu ‘Orgiu’, bestint bestidos traditzionales e parìllias cun sos caddos. In austu in b’est sa sagra de sa mèndula.

Su territòriu est ricu de funtanas, duas impreadas giai in edade nuràgica. De s’edade de su Brunzu sunt sas testimonias prus numerosas: ùndighi nuraghes, sete de custos cumplessos: su Mannu, su prus arcàicu, Guntroxiu, Monte Uda, Montroxiu e Perda Niedda. E rastros de insediamentos, a Tuerra e a Niu Caborra.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Una cosa est segura: non nci tenet unu logu cena nòmene. Podimu finas annànghere chi unu logu esistit pro ite tenet su nòmene. Una bidda, unu padente, unu bacu, unu tacinu, ogna tretu e cada corratzu de su sartu at retzidu su nòmene suu, e custu nòmene dipendet de medas cosas. Dae comente est fatu (Tacu, Su Fossu, Cucureddu), dae sa positzione (Su Solianu, Parendaddai, Partaelo, Su Paris de Oriente), dae chi ddoe abitàt o dae su maere (Maist’Antinu, Giuanni Lai, Sa de is Mereos), dae su colore “Mont’Arbu, Cùcuru Orrùbiu, Funtana Niedda) de una mata chi ddoe faghet (S’Orròali, s’Orrulàriu, Sa Murta) o peri de unu fatu particulari chu ddoe at sutzèdiu, in sa realidade (S’atza de Tabacu, sa Forà de is Dexeoto, s’Ocidroxu) o in sa mitologia de una bidda o de unu pòpulu (Pranu de Sànguini, Sa scala de santu Orgiu).

Is topònimus sunt coerentes cun sa limba de su logu. In Sardigna sunt in sardu. Pro cussu su destinu issoro est acapiadu a cussu de sa limba.  Chi benit a mancare sa limba de su logu, in totu su mundu, si colat dae unu paesàgio de sa coerèntzia a un paesàgiu dissotziau. Mudant is puntos de riferimentu in su territòriu. Calicuna cosa la ischint sos nativos americanos o sos aborìgenos australianos. Sos topònimos traditzionales benint iscassados e remplassados dae cussos de sos conchistadores militares e cummentziales. Custu fenòmenu non tocat sos logos de mare ebbia, ma fintzas sos logos de monte, bastat a bìere sa punta prus arta de su Gennargentu.

Sos topònimos traditzionales benint iscassados dae cussos cummertziales, dae sos cartellos turìsticos e dae sas istatziones balneares.. Si perdet su cuntatu cun sa realtade e cun sa natura de su logu.

Custu fenomenu est prus presente in is logos de mare, acantu is topònimos antigos, cussus chi portant sa mente a s’orìgine de s’antropizatzione is logos o a sa flora caraterìstica sua, o ancora a s’istòria sua, benint bogados dae nùmenes esòticos, pensamus a locas o tzilleris chi si narant il Sultano, la Scimitarra, il Corsaro nero… Sutzedet peri ca is nùmenes abbarrant ma perdent su significu originale issoro, comente, su topònimu Kala Moru… Duncas, a pustis de nos àere cambiadu su nùmenes de is biddas (pensamus a Gelisuli cun Girasole, a Barì cun Bari Sardo), immoe sunt cambiende is topònimos de su sartu puru.

In Orrì, in comunu de Tortolì, famada est s’ispiàgia de Il Golfetto, chi in beridade si narat Muscì, e s’ispiàgia “dei milanesi” in berteru est Musculedda, chi benit dae su nòmene sardu de sa còtzula.

Ite nos faghet cumprèndere custa cosa? Ca sa toponomàstica di un territòriu no est solu una disciplina geogràfica, ma peri linguìstica, istòrica, antropològica e culturale.

Ogna logu abitau, esprimit sa rapresentatzione de su mundu de sa gente chi ddoe bivit, esprimit is valores de una sotziedade e peri s’identidade sua.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”