A 300 metros de artària, a 35 chilòmetros de Casteddu, in sa Sardigna tzentru-meridionale, in unu territòriu prenu de montigros, baddes e pranos piticos, infùndidos dae sas abbas de Coxinas e Cirra, in parte imbusciadas dae matones de sa vegetatzione mediterrànea, in parte dae menduledos, olivàrios e bìngias, s’agatat  Sant’Andria e’ Frius.
Est una bidda de milli e 800 abitantes chi s’agatat tra Texenta e Gerrei. Sas risursas printzipales suas sunt pastoriu e massaria. Sas raighinas suas afundant in època pùnicu-romana, difatis fiat istadu avampostu istratègicu cara a su tzentru de s’Ìsula.

A s’internu de s’abitadu est istadu atzapadu su ricu asciugàriu funeràriu de una tumba ‘a cassone’. Su perìodu pùnicu est rapresentadu dae su situ de Linna Pertunta, a presu de sa bidda, chi at torradu medas ex votu in senòbida allogados in su museu archeològicu natzionale de Casteddu. De edade romana sunt istados agatados sos sògios de medas villas rùsticas.

In s’Evu Mesanu, suta de su giuigadu de Casteddu, si narait Frius ebbia. Disabitadu suta de su domìniu ispagnolu, sa bidda est istada torrada a populare in su sèculu XVII dae sos abitantes de sa biddas acanta. A sa sa pitica parrochiale de santu Andria, si depet su topònimu nou. Sa crèsia est de sèculu XVII: sa fatzada est istada arrichida dae unu mosàicu policromadu, ue est rafiguradu santu Andria pischende.

A carrasegare, sa die de su Segapingiada, andat a iscena unu pàliu, sa ‘cursa de su dragu’, durante su cale sos cadderis, narados ‘de santu ‘Orgiu’, bestint bestidos traditzionales e parìllias cun sos caddos. In austu in b’est sa sagra de sa mèndula.

Su territòriu est ricu de funtanas, duas impreadas giai in edade nuràgica. De s’edade de su Brunzu sunt sas testimonias prus numerosas: ùndighi nuraghes, sete de custos cumplessos: su Mannu, su prus arcàicu, Guntroxiu, Monte Uda, Montroxiu e Perda Niedda. E rastros de insediamentos, a Tuerra e a Niu Caborra.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

A s’iscoberta de su logu archeològicu prus bellu de Tortolie

Su logu archeològicu de S’Ortali ’e su Monti, postu in s’iscrocca de Tortolie, in Ozzastra, est unu de sos cumplessos preistòricos e protostòricos prus importantes e mènzus cunservados de sa Sardigna. Postu intre duos rilievos a pagos chilòmetros dae su mare, in sa carrela chi che leat a sa plaja de Orrì, su logu apparat unu viazzu raru in mesu a millènnios de istòria, arregande testimoniàntzias chi partint dae su Neolìticu e arribant a s’edade de su Brunzu.

Inoghe si podet ammirare una domus de janas chi benit dae su Neolìticu reghente, iscavada in sa roca e destinada a s’interru cumone, duos menhir abbarrados chi faghent pensare a s’antiga presentzia de un’alliniamentu megalìticu e unu tzìrculu de pedra de casi 12 metros de diàmetru, ligadu a ritos o pràticas de comunidade de s’edade de su Ramene.

De importu particulare est sa tumba de sos Zigantes, architetura funerària tipica de sa tziviltade nuràgica, cun unu passaditzu longu de interru, incornissadu dae s’esedra, chi contat sas usàntzias antigas ligadas a su cultu de sos mortos. Su coro de su cumplessu est però su nuraghe S’Ortali ’e su Monti, una istruttura manna de pedra fraigada forzis in su 1500 a.C., formada dae unu bastione tzentrale e dae unu bastione elliticu cun turres a costazzos, un’òpera chi testimonzat sas capatzidades de fraigu e organizatzione de sos nuràgicos.

In giru a su nuraghe s’istèndiant sa bidda e zuras de tribagliu diferentes, intre de sas cales bi fuint logos de manizu e mescamente, silos pro sa cunservatzione de sos tzereales, elementos chi mustrant s’importu de sa lauranza in sa vida de donzi die de sas comunidades de cussa edade. Bìsitare S’Ortali ’e su Monti cheret nàrrere a s’infùndere in d’una bista ancora intrea, in ue sa presentzia de s’òmine antigu faeddat cun sa natura a inghìriu e apparat unu cuadru claru de comente sas populatziones preistòricas isseberaiant e modellaiant sos logos in ue bìvere.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”