A 300 metros de artària, a 35 chilòmetros de Casteddu, in sa Sardigna tzentru-meridionale, in unu territòriu prenu de montigros, baddes e pranos piticos, infùndidos dae sas abbas de Coxinas e Cirra, in parte imbusciadas dae matones de sa vegetatzione mediterrànea, in parte dae menduledos, olivàrios e bìngias, s’agatat  Sant’Andria e’ Frius.
Est una bidda de milli e 800 abitantes chi s’agatat tra Texenta e Gerrei. Sas risursas printzipales suas sunt pastoriu e massaria. Sas raighinas suas afundant in època pùnicu-romana, difatis fiat istadu avampostu istratègicu cara a su tzentru de s’Ìsula.

A s’internu de s’abitadu est istadu atzapadu su ricu asciugàriu funeràriu de una tumba ‘a cassone’. Su perìodu pùnicu est rapresentadu dae su situ de Linna Pertunta, a presu de sa bidda, chi at torradu medas ex votu in senòbida allogados in su museu archeològicu natzionale de Casteddu. De edade romana sunt istados agatados sos sògios de medas villas rùsticas.

In s’Evu Mesanu, suta de su giuigadu de Casteddu, si narait Frius ebbia. Disabitadu suta de su domìniu ispagnolu, sa bidda est istada torrada a populare in su sèculu XVII dae sos abitantes de sa biddas acanta. A sa sa pitica parrochiale de santu Andria, si depet su topònimu nou. Sa crèsia est de sèculu XVII: sa fatzada est istada arrichida dae unu mosàicu policromadu, ue est rafiguradu santu Andria pischende.

A carrasegare, sa die de su Segapingiada, andat a iscena unu pàliu, sa ‘cursa de su dragu’, durante su cale sos cadderis, narados ‘de santu ‘Orgiu’, bestint bestidos traditzionales e parìllias cun sos caddos. In austu in b’est sa sagra de sa mèndula.

Su territòriu est ricu de funtanas, duas impreadas giai in edade nuràgica. De s’edade de su Brunzu sunt sas testimonias prus numerosas: ùndighi nuraghes, sete de custos cumplessos: su Mannu, su prus arcàicu, Guntroxiu, Monte Uda, Montroxiu e Perda Niedda. E rastros de insediamentos, a Tuerra e a Niu Caborra.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Maria Lai e Gratzia Deledda: duas boghes de feminas chi contant s’anima de sa Sardigna.

In Sardigna, terra de mudores fungudos e bistas carrigas de memoria, duas feminas ant ischidu dare boghe a s’isula po mesu de limbazos divressos, ma a sa mattessi manera potentes. Gratzia Deledda e Maria Lai sunt duos pilottos de sa cultura sarda e italiana, capatzes de  intritzare raighinas, arte e paraula po torrare a su mundu s’essentzia de un’identidade gai aspra cantu poetica.

Gratzia Deledda, naschida in Nugoro in su 1871, est bistada sa prima femina italiana a binchere su Premiu Nobel po sa Litteradura, in su 1926. Cun sos romanzos suos at contadu sa bellesa antiga de sa Sardigna e sas tesones morales de unu mundu de massajos in cambiamentu. In sas figuras suas bivet su trummentu de s’anima e sa battalla intima intre fadu, curpa e redensione. Sa prosa essentziale sua, funguda, at dadu  fromma letteraria a un’isula chi fintzas a tando fit laccanada a sas trempas de sa contassia natzionale.

In operas comente Elias Portolu, Deledda at ischidu creschere sa fittianidade de s’isula a importantzia universale, diventande boghe de una Sardigna bertera e a s’ispissu chi non benit iscurtada. Maria Lai, naschida in Ulassai in su 1919, at sighidu unu caminu artisticu meda divressu, ma a sa mattessi manera bisadore.

Mastra de iscultura, artista concettuale, tessidora de istorias e relattas, Lai at revertidu sos materiales umiles – filos,pane,pedras,pannos- in operas de potentzia simbolica istravanada.S’arte sua no si est mai serrada in sas affrontaduras de una galleria: cun “Si ligare a su monte”, in su 1981 at dadu vida a unu attu cumone chi at ligadu sa bidda de Ulassai cun d’unu fetta bleu, in d’una opera fuiditta e poetica chi at torradu a iscriere s’appitzicu intre arte, comunidade e iscrocca. Maria Lai at fattu de s’arte un’esperientzia cundivisa, ispirituale in manera funguda, capatze de unire sas pessones intre issas e sa bista. Duos caminos divressos, una mattessi raighina.

Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2024-2025. LR 22/2018, art. 22