S’istòria de sa Sardigna arribbat a sas ghennas de s’Otighentos leendesi fatu una sienda culturale manna meda. A pustis de su coladòrgiu dae sos ispagnolos a sos Savoja in su 1718, su guvernu nou si fiat agatadu a dèpere fàghere sos contos cun una realidade diferente meda dae cussa de sa Terramanna.

Difatis sa Sardigna fiat istada dominada dae 7 sèculos dae catalanos e ispagnolos, e sa cultura ibèrica fiat istada interiorizada gosi meda dae sos sardos a su puntu de nde cunditzionare sa limba, sa religione e sa sa manera de bìvere.

Sos Sabojas pro cussu aiat fatu una gherra sena pasu pro nde irraighinare totu su chi subeniat s’ispagnolu, chi però sighiat a bìvere in intro de sa crèsia e peri de sas comunicatziones usuales e in sos atos ufitziales.

In custa delicada e longa fase transitzione (signada fintzas de s’introdutzione fortzada de sa limba italiana) e intre medas dificultades, in sa prima parte de su sèculu bi fiat istada però una rinàschida culturale isolana, comintzadu cun s’essida, a inghìriu a sos annos binti, de sa ”Storia di Sardegna” de Giuseppe Manno. Si tratat a su matessi tempus de una rinàschida interna – culturale e polìtica – e de una valorizatzione esterna.

Sa càusat de custa atentzione rinnovada est difatis siat s’iscoberta de s’ìsula siat pro manu de sos matessi sardos, mòvidos dae su bisòngiu de si torrare a impossessare de su tempus coladu issoro, de s’istòria de sa terra issoro, mancari imbentende•la cando non pariat bastante ammajadora; siat dae banda de sos biagiadores, literados e iscritores istràngios chi bidiant s’ìsula nostra comente una terra misteriosa e ammajadora de istudiare. S’imàgine chi benit torrada dae sos iscritos issoro est cussa de un’ìsula a tesu in s’ispàtziu e in su tempus, comente unu logu de acàpiu intre sa mitologia e sa tziviltade. Naschet de custa manera su mitu romànticu de s’ìsula ismentigada, de unu mundu arcàicu chi si movet cun medas sèculos de ritardu a paragone cun sa tziviltade  europea, mantenende intatos sos balores de su passadu.

Comente iscriet su giassu ìnternet regionale de sardegna cultura, intre sos medas biagiadores, Joseph Fuos est su primu a dare orìgine, cun s’òpera sua ”Nachrichten aus Sardinien” (publicada in tedescu in su 1780), a su mitu de s’ìsula de Sardigna, sighidu posca dae su prus famadu Alberto della Marmora (”Voyage en Sardaigne”, de su 1826), de su frantzesu Valery (”Voyage en Corse, à s’Ile de Elbe et in Sardaigne”, de su 1835) de s’inglesu John Warre Tyndale (“The Island of Sardinia”, de su 1849), de Antonio Bresciani (“Dei costumi dell’isola di Sardegna”, de su 1850).

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”