Oe allegamus de una  prenda archeològica cuada in sa chighirista de unu monte, in unu de sos ungrones prus ispantos de sa Sardigna. Semus alleghende de su bidditzolu ipogeu de Tìscali. Si tratat de un’aposentamentu nuràgicu chi s’agatat in intro de una gruta a làcana tra Durgali e Ulìana.  Iscobertu a cumintzu de su sèculu XX, est a un’artia de chimbechentos metros e in intro si podet agatare su bidditzolu nuraghesu omònimu.

Pro more de sa positzione sua est friscu in s’istiu e caente in s’ierru. Fraigadu in diversas fases, s’insediamentu est formadu dae duas unidades, chi si podent datare a s’edade nuràgica (XV-sèculu VIII a.C.). Ma a pustis sunt istados torrados a acontzare in època romana e posca in s’Evu Mesanu Artu. A nord, agatamus baranta pinnetas tundas e ovales, cun muros istrintos, crobeca a tholos (o cun coma), cun intradas a architraves de tzinnèperu e nitzos in sa muradura. A sud-ovest, s’agatant unas trinta abitatziones prus piticas, cuadradas o retangulares.

Tìscali in custos annos est divènnida famada meda tra sos amantiosos de natura e archeologia. Est una de sas escursiones prus rechestas fintzas de chie non pràtica a fitianu escursionismu, pro more chi est inghiriada dae logos de una bellesa ambientale, naturalìstica, istòrica, archeològica e antropològica ispantosas. Su percursu prus praticadu est cussu chi movet dae sa badde de Lanaitu (Ulìana), atzufada in mesu su padente de èlighes e chercos.

S’escursione est una passigiada de unas cantas ora, cun unu dislivellu de batorghentos metros chi est fàtzile dae fàghere fintzas pro sos chi non sunt meda espertos. Ma  cuntestu acanta custa escursione s’acumprit, agreste e a oe sena de signalètica, òbligat a sos noitzolos de s’afidare semper a una ghia locale. Difatis, essende custa una  sas metas prus nòdidas de s’escursionismu sardu, càpitat medas bias chi medas escursionistas improvisados s’aventurent a sa sola e si perdant in mesu a custos montes iscòticos, ponende is trèulu sos  sucursos chi a fitianu si devent mobilitare pro chircare escursionistas ispèrdidos.

Una cosa est segura: non nci tenet unu logu cena nòmene. Podimu finas annànghere chi unu logu esistit pro ite tenet su nòmene. Una bidda, unu padente, unu bacu, unu tacinu, ogna tretu e cada corratzu de su sartu at retzidu su nòmene suu, e custu nòmene dipendet de medas cosas. Dae comente est fatu (Tacu, Su Fossu, Cucureddu), dae sa positzione (Su Solianu, Parendaddai, Partaelo, Su Paris de Oriente), dae chi ddoe abitàt o dae su maere (Maist’Antinu, Giuanni Lai, Sa de is Mereos), dae su colore “Mont’Arbu, Cùcuru Orrùbiu, Funtana Niedda) de una mata chi ddoe faghet (S’Orròali, s’Orrulàriu, Sa Murta) o peri de unu fatu particulari chu ddoe at sutzèdiu, in sa realidade (S’atza de Tabacu, sa Forà de is Dexeoto, s’Ocidroxu) o in sa mitologia de una bidda o de unu pòpulu (Pranu de Sànguini, Sa scala de santu Orgiu).

Is topònimus sunt coerentes cun sa limba de su logu. In Sardigna sunt in sardu. Pro cussu su destinu issoro est acapiadu a cussu de sa limba.  Chi benit a mancare sa limba de su logu, in totu su mundu, si colat dae unu paesàgio de sa coerèntzia a un paesàgiu dissotziau. Mudant is puntos de riferimentu in su territòriu. Calicuna cosa la ischint sos nativos americanos o sos aborìgenos australianos. Sos topònimos traditzionales benint iscassados e remplassados dae cussos de sos conchistadores militares e cummentziales. Custu fenòmenu non tocat sos logos de mare ebbia, ma fintzas sos logos de monte, bastat a bìere sa punta prus arta de su Gennargentu.

Sos topònimos traditzionales benint iscassados dae cussos cummertziales, dae sos cartellos turìsticos e dae sas istatziones balneares.. Si perdet su cuntatu cun sa realtade e cun sa natura de su logu.

Custu fenomenu est prus presente in is logos de mare, acantu is topònimos antigos, cussus chi portant sa mente a s’orìgine de s’antropizatzione is logos o a sa flora caraterìstica sua, o ancora a s’istòria sua, benint bogados dae nùmenes esòticos, pensamus a locas o tzilleris chi si narant il Sultano, la Scimitarra, il Corsaro nero… Sutzedet peri ca is nùmenes abbarrant ma perdent su significu originale issoro, comente, su topònimu Kala Moru… Duncas, a pustis de nos àere cambiadu su nùmenes de is biddas (pensamus a Gelisuli cun Girasole, a Barì cun Bari Sardo), immoe sunt cambiende is topònimos de su sartu puru.

In Orrì, in comunu de Tortolì, famada est s’ispiàgia de Il Golfetto, chi in beridade si narat Muscì, e s’ispiàgia “dei milanesi” in berteru est Musculedda, chi benit dae su nòmene sardu de sa còtzula.

Ite nos faghet cumprèndere custa cosa? Ca sa toponomàstica di un territòriu no est solu una disciplina geogràfica, ma peri linguìstica, istòrica, antropològica e culturale.

Ogna logu abitau, esprimit sa rapresentatzione de su mundu de sa gente chi ddoe bivit, esprimit is valores de una sotziedade e peri s’identidade sua.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”