Su tràgiu prus piticu de sa fàuna sarda nde benit de un’istòria de isulamentu e de adatamentu de is animales diferentes a un’ambiente prus piticu e “serradu”.

Impare a is animales de oe, sunt esèmpiu de custu fintzas is animales chi oe non ci sunt prus, ma chi fiant in s’ìsula nostra milliones e milliones de annos colados.

Una de custas dda naraiant “Sardomeryx oschiriensis” e nde lompiat in antis de sa girafa africana. Cunforma a sa discendente teniat dimensiones meda prus piticas e non fiat mancu a tzugru longu.

A contare s’iscoberta de custa casta est unu stùdiu imprentadu in su 2018 in sa rivista inglesa de importu “Journal of Systematic Palaeontology” e torradu a publicare in su giassu de s’Universidade de Casteddu. Su stùdiu fiat firmadu de cussos chi insandus fiant duos chircadores de s’Universidade casteddaja, Gian Luigi Pillola e Daniel Zoboli.

Sa chirca, fata paris cun Bastien Mennecart e Loïc, at averiguadu is fòssiles agatados in su nord Sardigna de su “girafomorfo” endèmicu bìviu in s’ìsula in su Miocene inferiore, chi si fiat estintu chene lassare discendentes. Sa casta dd’ant istituia isceti in su 2008, pro mori de su traballu de su paleontòlogu olandesu Jan Van Der Made, chi aiat analizadu is primos fòssiles agatados in Òschiri in su 1903 e allogados in su Natural Hystory Museum de Londra.

De pagu ant agatadu fòssiles noos in depòsitos lacustres de su Miocene inferiore, intra is 18 e is 19 milliones de annos passados, e presentes in un’àrea manna de su nord Sardigna. “Su stùdiu de is arrestos fòssiles noos, agatados acanta de sa biddighedda de Laerru, at fatu manera de torrare a interpretare sa positzione filogenetica de custa casta insulare, classifichende Sardomeryx a comente unu membru de base de su grupu Palaeomerycoidea, ma fintzas de acrarare is fases prus antigas de s’istòria evolutiva de is girafomorfos, grupu de ruminantes oe rapresentadu isceti de sa famìlia de is girafidos”, at ispricadu su paleontòlogu Daniel Zoboli, in un’intervista pro su National Geographic.

Sa chirca noa at portadu a agatare “su babbu mannu” continentale comune a sa casta insulare sarda estinta e a is girafas: unu ruminante pagu connotu, bìvidu in su sud de sa Frantza e in Ispagna parte de su gènere Bedenomeryx, chi aiat populadu s’àrea sardo-corsa in antis de su distacu de custa de is costas europeas. A parres de is istudiosos, Bedenomeryx est su cumponente prus betzu de sa truma de is girafomorfos, ponende aici s’orìgine issoro in s’Oligocene.

Is chi sunt bènnidos in antis de is girafas aiant, però, una cara diferente de cussu chi s’aiat a pòdere pensare. “a dolu mannu, is fòssiles de Sardomeryx e de is parentes prus de acanta sunt meda pagos e non permitint unu fràigu pretzisu — at pretzisadu Zoboli — Fortzis, fiat mannu a comente de una brebei o de unu cerbu piticu e non portaiat corros. Sa cosa segura est chi is mascros fiant postos de dentes caninos superiores fortes, pròpiu a comente carchi ruminante de oe e fòssiles. Duncas, non si depet pensare a un’animale cun su tzugru longu, piessignu de is girafas atuales”.

“Progetu finantziadu cun s’Avisu Pùblicu IMPRENTAS annualidade 2021-2022”

Sas pastas de sa Sardigna: connottu, manos ischidas e identidade in donzi formadu.

Sa Sardigna est terra de pane e de pasta,de farras tribagliadas cun passentzia e sapientzia antiga, inube donzi formadu contat unu logu, un’istagione, unu zestu trasmittidu dae ingendras.

Attesu dae sas logicas industriales, sa pasta sarda est unu patrimoniu culturale chi bivet ancora oe in sas coghinas de sas famiglias, in sas festas de sasbiddas e in sas buttegas artesanales, cun numenes a s’ispissu in limba sarda chi iscopiant unu ligonzu fungudu intre forma, funtzione e iscrocca.

Intre sas pastas pius conas bi sunt sos culurgiones, beros e propios cofres de simula prenos, tipicos de s’Ozzastra. Sa cunzadura insoro a ispiga(o “sa spighitta”) est diventada una cona de abilidade manuale e identidade locale. Su prenu de su connottu, a base de patatas, casu de erbeghe, azzu e menta, arregrat su sapore de s’introterra sardu.

Un’atteru formadu antigu e de distintzione est cussu de sos malloreddus, a s’ispissu giammados puru “gnocchetti sardi”. Sunt conchizas pitticcas rigadas de simula e abba, cundidas cun tzaffaranu e bagna cun sartizza, tramatta e casu de erbeghe. In su nord de s’isula, in particulare in sa zura de su Logudoro e de su Meilogu, agattamos invetzes sos maccarrones de busa, una pasta longa e boida in sa parte de intro, chi si assimizzat ai bucatini, fatta allotturande s’isfoglia a inghiriu de unu ferru de carza.

Tipica de sa Barbagia est sa fregula, una pasta de simula turrada chi si assimizzat a su cous cous, fatta de pallinas pitticcas , fattas cun d’unu movimentu de sas manos intro de una conzedda de terracotta. Pius bolanzigas,ma ancora bivas gratzias a su tribagliu de sas feminas chi cunservant su connottu, sunt sas lorighittas, beras e propias operas de arte intritzadas a manu tipicas de Morgongiori, in Marmilla. Su numene insoro arribat dae “loriga” chi cheret narrere “ aneddu” o “chircu pitticcu”: donzi cantu est una trina serrada, fatta cun duos filos de pasta imboligados intre issos.

Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2024-2025. LR 22/2018, art. 22