Sa cresiedda romànica de Santa Alenixedda, fraigada dae sos mòngios Vitorinos de Marsìllia bie  s’agabbu de su 1200 e sos primos annos de su 1300, s’agatat collocada in unu terrinu a su foraidda de Casteddu, intre su bighinadu Europeu e su bighinadu CEP.

Su terrinu acanta fiat istadu pesada est su de su situ antigu meda de Santu Vetranu, in ue sunt istados atzapados paritzos repertos de època romana. Sa cresiedda est una pitica prenda de època medievale, costruida in pedra calcàrea, chi oe si podet annodiare petzi in sa fatzada. Presentat un’ùnica navada cun sas lìnias simpres, gasi comente simpre e de prègiu meda  s’ammustrat sa fatzada a cabanna.

Custa est partzida in tres partes chi incuadrant s’essentziale portale, chi est sena de architrave, iscumpassadu dae un’arcu subra de cale cumparet unu piticu òculu tzirculare.

A cumpletare sa decoradura de sa fatzada sunt presentes diversos archetos pènsiles ogivales chi a s’internu presentant ateretantos arcos trilobatos. Prusaprestu sòbriu e elegante est fintzas su campanile a vela, a su cale, a dolu mannu, mancat sa campana.

Alenixedda, in limba sarda, est su diminutivu de Aleni (in italianu Elena). Sa cresiedda est duncas dedicada a santa Elena Imperadora; s’impreu de s’annomìngiu santa Alenixedda, podet èssere chi bèngiat dae sa netzessidade de la distìnghere dae s’àterulogu de cultu, prus mannu, no a largu meda de sa cresiedda, dedicadu a santa Elena .

A s’istadu atuale sa crèsia est sena de sos arredos sacros de unu tempus, e a discàpitu de sos sinnos de usura ladinos, resesset comente si siat a mantènnere elementos importantes de sa bellesa antiga sua.

Est pretzisu agiùnghere chi mancari diversos annos a oe est istada ogetu de un’importane, cumplessu e longu percursu de traballu de restàuru, suta de su controllu de sa Subrintendèntzia, su tempus non paret èssere meda amistiosu cun sa crèsia, e a dolu mannu sunt giai visìbiles diversos sinnos de degradu subra de sos muros laterales.

 “Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”