Su cumplessu de sas turres costeras de sa Sardigna at rapresentadu durante sèculos unu de sos printzipales sistemas difensivos de s’ìsula, cunsentende de abbistare s’arribu de eventuales inimigos de su mare.

Sas curreras de sos Arabos subra in sas costas sardas aiant comintzadu in sos primos annos de su sèculu VIII d.C. e aiant sighidu in sos deghènnios sutzessivos, a su puntu de rèndere netzessària su fàbricu de sas primas turres pro sa defensa costera.

Dae s’IX a su sèculu XV, durante su perìodu de sos Giuigados sardos (Casteddu, Arborea, Torres e Gallura) e de su domìniu pisanu e genovesu, fiant istados fraigadas  medas fortilesas, tantu chi, a su cumintzu de su domìniu ispagnolu in s’ìsula, unas sessanta turres bardaiant sas costas sardas.

A sos cumintzos e pro totu sa prima metade de su sèculu XVI sos antracosi  fiant creschidos meda, causende timòria e destruidura non petzi intre sas populatziones costeras de sa Sardigna, ma fintzas de s’Itàlia meridionale e de s’Ispagna. A sos cumintzos de su sèculu, difatis, sos moriscos bogados dae s’Ispagna fiant istados acollidos dae sas populatziones bèrberas dadas a sa gherra de cursa e a su tràficu de sos iscraos e sa bighinàntzia de sa Sardigna a su Nord Àfrica l’esponiat a su perìgulu de sos assàltios de sos corsaros turcu-barbarescos, tantu chi sa Corona de Ispagna si fiat impinnadu a istudiare provedimentos pro mantènnere su controllu de s’ìsula.

Giai dae su 1570 si fiat comintzadu a progetare una rete de fortilesas pro sa defensa de sas costas, ma fiat istadu petzi in su 1587, a pustis a s’assàltiu de su 1582 in sos bidditzolos a presu de  Casteddu, chi su re Tilipu II de Ispagna aiat costituidu sa “Reale Amministratzione de sas Turres”, afidende·las su còmpitu de costruire turres noas, de providire a sa gestione issoro, de arruolare sos sordados e de lis dare de armas.  A capu de custu organismu, chi teniat sede in Casteddu, bi fit su Vitzeré, chi numenaiat su capitanu (alcaide), sos artiglieris e sos sordados deputados a sa defensa de sa turre. Su còmpitu issoro fiat de pompiare de sighidu su mare, in modu de abbistare sas imbarcatziones inimigas e de las afundare impreende sos cannones.

Su fenòmenu de sa gherra de cursa fiat agabbadu in sos cumintzos de su sèculu XIX e, de cunsighèntzia, sas turres costeras aiant pèrdidu sas funtziones issoro, tantu chi in su 1842 sa Reale Amministratzione de sas Turre fiat istada  suprimida. Unas cantas turres a s’època ancora presidiadas aiant sighidu però a èssere impreadas pro esigèntzias militares, comente sede de impiantos de cumendu o de abbistada e fiant istados dismissas petzi in su 1989 cun s’acordu Istadu-Regione.

In generale, sas turres fiant dispostas in puntos istratègicos dae sos cales fiat possìbile isperiare tretos de mare ampros e cada turre fiat posta in modu de pòdere comunicare, pro mèdiu de signales luminosos, cun sas turres serentes.  Belle totus tenent una pranta tzirculare e una forma truncu-cònica o tzilìndrica e podent èssere partzidas in tres castas: turres de armas o gagliardas, est a nàrrere cuddas prus mannas, bidu chi sas dimensiones mèdias issoro fiant de unos 17 metros de diàmetru e 14 de artària; beniant cumandadas dae un’alcaide, chi teniat a sos òrdines suos un’artigliere e bator sordados; s’armamentu fiat costituidu dae bator cannones de grussu càlibru, duos ispingardas e chimbe fusiles.

Senzillas, est a nàrrere turres de mannària mèdia (13 metros de diàmetru e 10 de artària); fiant presidiadas dae un’alcaide, un’artiglieri e duos o tres òmines e dotadas de duos cannones de càlibru mèdiu, duas ispingardas e chimbe fusiles. Torrezillas, chi fiant sas prus piticas (5 metros de diàmetru e 7 de artària) e serbint petzi comente logu pro fàghere craru e de osservatzione; fiant presidiadas dae duos sordados armados de un’ispingarda e duos fusiles.

S’intrada a sas turres, postu a belle 4-6 metros de artària dae terra, fiat possìbile gràtzias a s’impreu de iscalas de funes o in linna chi, a pustis de s’impreu, beniant imbucadas a s’internu. In sa terratza, narada pratza de armas, sos sordados acumpriant sas fainas de abbistada, guàrdia, sinnalatzione e fogu de artillieria.  Pro bi arribbare si colaiat passande dae unu trapa in linna,  cun iscalas de fune opuru cun iscalas in fràbicu fatas  a costadu de su muru.

 “Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022”

A s’iscoberta de su logu archeològicu prus bellu de Tortolie

Su logu archeològicu de S’Ortali ’e su Monti, postu in s’iscrocca de Tortolie, in Ozzastra, est unu de sos cumplessos preistòricos e protostòricos prus importantes e mènzus cunservados de sa Sardigna. Postu intre duos rilievos a pagos chilòmetros dae su mare, in sa carrela chi che leat a sa plaja de Orrì, su logu apparat unu viazzu raru in mesu a millènnios de istòria, arregande testimoniàntzias chi partint dae su Neolìticu e arribant a s’edade de su Brunzu.

Inoghe si podet ammirare una domus de janas chi benit dae su Neolìticu reghente, iscavada in sa roca e destinada a s’interru cumone, duos menhir abbarrados chi faghent pensare a s’antiga presentzia de un’alliniamentu megalìticu e unu tzìrculu de pedra de casi 12 metros de diàmetru, ligadu a ritos o pràticas de comunidade de s’edade de su Ramene.

De importu particulare est sa tumba de sos Zigantes, architetura funerària tipica de sa tziviltade nuràgica, cun unu passaditzu longu de interru, incornissadu dae s’esedra, chi contat sas usàntzias antigas ligadas a su cultu de sos mortos. Su coro de su cumplessu est però su nuraghe S’Ortali ’e su Monti, una istruttura manna de pedra fraigada forzis in su 1500 a.C., formada dae unu bastione tzentrale e dae unu bastione elliticu cun turres a costazzos, un’òpera chi testimonzat sas capatzidades de fraigu e organizatzione de sos nuràgicos.

In giru a su nuraghe s’istèndiant sa bidda e zuras de tribagliu diferentes, intre de sas cales bi fuint logos de manizu e mescamente, silos pro sa cunservatzione de sos tzereales, elementos chi mustrant s’importu de sa lauranza in sa vida de donzi die de sas comunidades de cussa edade. Bìsitare S’Ortali ’e su Monti cheret nàrrere a s’infùndere in d’una bista ancora intrea, in ue sa presentzia de s’òmine antigu faeddat cun sa natura a inghìriu e apparat unu cuadru claru de comente sas populatziones preistòricas isseberaiant e modellaiant sos logos in ue bìvere.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”