No est nodiu a totus chi in s’ìsula nostra s’agatat unu padente de matas impedradas de època preistòrica.

Ma ue s’agatat custa zona chi est una de is tres in su mundu e podet bantare custu patrimòniu fòssile? Est in sa badde de su Riu Altana, pagu a tesu de Tàtari.

Inoghe s’agatat su chi abarrat de sa “Foresta impedrada de Iscia” (Perfugas) e de Carruca (Martis). Custos repertos fòssiles de importu sunt mannos meda, calicunu istampadu in mesu, àteros, si sunt mineralizados cun su tempus. Totus is partes de linna de is matas si sunt tramudadas, in is sèculos, in arroca.

Est ispantosu a ddas bìdere: parent pròpiu isculturas naturales. Difatis a sa zona dd’ant posta “parcu paleobotanico”.

Ma a comente est nàschida sa foresta impedrada? Ddu ispricant bene is ispertos in su giassu de su Comunu de Martis, a incuru de Luciano Trebini de sa Sovrintendèntzia Archeològica de Tàtari e Nùgoro Setore Geopaleontologico:

«Fiat su 1° de freàrgiu de su 1979 cando pro sa primu borta connosco sa Foresta impedrada de Anglona. Depiat fàghere unu tzensimentu de fòssiles chi si nde scidiat pagu e nudda. Su traballu at portadu a un’interessu chi non fiat abetadu, chi is primus chircas iscientìficas fatas paris cun su geologo Antonio Pinna, ant multiplicadu. Fiat a brincare in unu mundu chi non ci fiat prus, pariat fridu, fatu de una filera de perdas mudas. Ma, a bellu, a bellu, cussu primu cuntatu regordaiat unu passadu de forestas, animales e ambientes aici disconnotu e segretu de fàghere bènnere una gana semper prus manna de ddi brincare.

Fiat aici chi movende de Rio Altana, aìamus agatadu un’àrea prus manna, chi pertocaiat su territòriu de is comunos de Perfugas e de Martis, chi giai calicuna cosa fiat nodia, ma lompiat finas a is comunos de Bulzi, Laerru, Chiaramonti, S.M. Coghinas, in pagu paràulas a cussa àrea de Anglona de bàsciu chi in su Miocene fiat ocupada de unu lagu.

S’Orìgine de custos monumentos naturales a forma de mata est pro sa trasformatzione acontessia in milliones de annos in un’iscenàriu de lagos, padentes e vulcanos chi, cun unu traballu mannu de alchimia, aiant inghitzadu a si ammisturare, cun sa produida de is maghias de sa metamòrfosi de is vegetales antigos in antennados de perda. S’esistèntzia de unu lagu antigu, chi a ingiriu de unu paesàgiu non simbillante a su de oe e aintru in unu clima issu puru diferente, populadu de unu nùmeru mannu de matas e animales babbu mannos de sa fàuna e de sa flora atuale, est, difatis, acrarada pròpiu de s’abbundàntzia de custos fòssiles vegetales e is istratos rocosos in ue si ponent.

Su stùdiu de is repertos fòssiles, chi est logu e difìtzile, permitit, difatis, de agatare a is bortas, fintzas àteras novas, e non isceti cussas a pitzus de is matas chi intra particulares protzessos chìmicos — fìsicos si mineralizaiant, ma, a cunfrontu cun cussas de oe a s’ispartzinamentu geogràficu issoro, permitit  fintzas de pensare, in calicuna manera, a comente torrare a fàghere cussu ambiente in ue biviant bene meda. Fiat gasi chi de s’addòbiu de is bisòngios de amparu istabilidos de sa L. n. 1089/39 e de s’isperàntzia de pòdere una die esplorare is mistèrios antigos de su passadu, si fiat bènnidu a conca chi sa solutzione otimale essit su fràigu de unu parcu paleobotànicu. Custa istrutura de una parti podiat èssere sa garantzia de s’agabbu de s’abbandonu e de is furas, e de s’àtera podiat decretare sa nàschida de un’era noa in ue sa connoschèntzia, la valorizatzione e s’amparu de su cussu patrimòniu paleontològicu e naturalìsticu mannu fatu de su chi abarrat de sa foresta fòssile anglonesa, podiant essire un’ùnica operatzione.

Sa foresta impedrada e sa Paleontòlogia a comente de “trait d’union” intra arrocas e viventes. Sa istòria de sa vida in sa Terra, chi poderat fintzas s’apenditze pitica meda fata de sa nàschida e de s’evolutzione de s’ispètzie umana, est printzipiada chentinaias de milliones de annos a como.

 Is primos èsseres viventes, aparèssidos acanta de tres milliardos e mesu de annos a como in su oceanu primordiale, fiant organismos simpres meda, cumpostos de una cellula isceti e chene nucleo (organismos procariotas) e pro prus de duos milliardos de annos fiant abarrados a solos in su pianeta. De cando sunt aparèssidos is primus èsseres cumplessos (organismos pluricellulares), acanta de 700 milliones de annos a como, sa vida in sa terra est andada creschende meda a lestru fadende diversas formas  animales e vegetales chi in sa luta fitiana pro sa sopraviventza si sunt agatadas prus o mancu preparadas a is mudamentos naturales de s’ambiente in ue fiant nàschidas. S’adatamentu prontu a is cunditziones mudadas at sarvadu medas ispetzes chi sunt gasi bivias fintzas mancare siant acontessias catàstrofes ambientales mannas, mentres medas àteras formas animales e vegetales a pagu a pagu sunt isparessias. Isceti is acadessimentos chi ant portadu a sa fossilizatzione de su chi abarraiat at permìtidu de cumprendere siat s’evolutzione, chi at tramandadu in su tempus la vida de ispetzes viventes, siat in su passàgiu in sa terra de àteras ispetzes chi non sunt lompias a is dies de oe.

Giai ca sa fossilizatzione de is organismos e sa litificatzione de is istratos sunt sinnales de su matessi fenomeno de formatzione de is rocas sedimentàrias, est craru chi su stùdiu de is primus (Paleontologia) est acapiadu a astrintu a cussu de is segundas (Geologia) e non di podet fàghere de mancu. Arraighinadu in èpocas antigas meda sa Paleontologia torrat a fraigare is ambientes vitale acontèssidos in su tempus e donat un’aina de importu mannu pro cumprèndere su passadu de sa crosta terrestre. Ca su reconnoschimentu de sa fàuna e de sa flora fòssile non aiat a èssere possìbile chene una connoschèntzia funguda de sa biologia de oe, est craru puru chi sa Paleontologia, gasi comente permitit de connoschere s’evolutzione de sa vida, de su printzìpiu cun sa cumparsa e sa bessida de animales o vegetale, at a podet agiudade fintzas a cumprendere sa situatzione evolutiva de medas ispetzes viventes, pro fàghere unu ponte intra su passadu e su benidore.

In un’àrea tetonicamente meda tranchilla a comente cussa anglonese, in prus, s’anàlisi funguda de sa sutzessione de is istratos podet donare cussa documentatzione stratigràfica essentziale pro torrare a fàghere unu cuadru paleoambientale bonu non isceti pro Anglona ma fintzas pro àteras regiones chi in unu tempus intra is 17 e is 13 milliones de annos collados, in su Miocene mèdiu, fiant simbilantes a iscenàrios ambientales a comente de cussos in esame».

“Progetu finantziadu cun s’Avisu Pùblicu IMPRENTAS annualidade 2021-2022”

Sa fine drammatiga de su zovanu benturzu Arricelli, pustis de su bolu attrividu dae sa Sardigna a sa Sicilia, nos ammentat sos arriscos de sos movimentos de ispartinadura de sos zovanos alabros.

Su destinu sou, interrumpidu cando fit bolande supra su mare in mesu de Punta Raisi e San Vito lo Capo, nos ponet daenanti a sa debilesa de custas creaduras magniffigas, in d’unu mundu semper pius bortadu a sos interessios de sos
omines.

Arricelli fit unu de sos 15 benturzos de sa colonia noa de su Sarrabus- Gerrei, e sa perdida sua est una disgrassia non solu po sa comunidade iscentifica chi lu compudabat, ma puru po tottus sos chi appretziant e si affuscant de sa rimunida de sos animales arestes.

Bell’e chi non tottu est perdidu. In su mentres chi pranghimos sa perdida de Arricelli, semus animados dae sos sutzessos e dae sa resistentzia de sos atteros membros de sa colonia de Villasalto. Su benturzu Sannicolò sighit s’iscumbattamentu de sa Sardigna, ispinghindesi cun atza in medas regiones de s’isula, cun su bentu chi che lu diat leare fintzas in Corsica.

A sa mattessi manera, sos atteros benturzos commente Sinnai,Ballao,Gerrei,Armungia,Quirra e Muravera, mustrant unu adattamentu chi surprendet meda, addurante po su pius tempus in sa sura de sos Sette Frades, ma iscumbattande puru iscroccas pius attesu, ma torrande semper a sa sicuresa de sa gabbia Forestas. S’azzudu de sos pastores, commente sos frades Aledda, est importante meda po garantire unu approvistamentu de cosa de pappare po sos benturzos.

Su rolu insoro non solu assicurat chi custas creaduras ispantosas potant bivere, ma azzuat puru a su sutzessu totale de su disignu po conservare sos benturzos, apparande unu ispartimentu ecologicu de sas carasas chi faghet bene siat a s’ambiente siat a sa comunidade locale.

In su mentre chi pranghimos sa perdida de Arricelli, rennovamos s’impignu nostru po diffendere e preservare sas zenias minettadas, pro itte atteras disgrassias commente custa si potant iscansare e chi su chelu sigat a essere surcadu dae sas alas de custos alabros magnifficos.

Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2023-2024. LR 22/2018, art. 22