In Sardigna sas tumbas ipogèicas, narat su giassu Nuret.net,  benint mutidas, belle ufitzialmente, Domus de Janas, est a nàrrere, literalmente “domos de sas fadas” pro more de su misteri chi las inghìriat. Nointames su tèrmine janas, segundu un’àtera ipòtesi, diat pòdere tènnere derivatzione dae Jannas (ghennas), est a nàrrere diant rapresentare su passàgiu chi dae su regnu de sos bios giughiat a cuddu de sos mortos. Difatis su nùmene Domus de Janas est unu de sos medas impreados dae sa ricu vocabulàriu sardu chi cumprendet: “domos de janas”, “domos de fadas”, “domos de cogas” “pèrcias de fadas”, “concheddas”, “birghines”, “forreddos”, “forrichesos”, “furrighesos” o “furrigheddos“, “coroneddos“, “ispiluncas“, “dommos de bìrghines” “forrus”, “forreddus”, “grutas”, e gosi sighende

Una de custas Domus de Janas però tenet unu nùmene chi currispondet a beridade: S’Incantu de Potufigati. De sas bator domus de Janas chi formant su famada tumba prenuràgica, in su nord-ovest de sa Sardigna, custa est est sa prus rica e galu intata.

Unu monumentu màgicu e etzetzionale. Sa tumba cun s’architetura pintada est sa prus famada de sas bator domus de Janas de sa necròpoli de monte Siseri, in su territòriu de Potuvigari, piticu tzentru a sa làcana intre sa Nurra e su Logudoro turritanu. Est nòdida comente s’Incantu, s’incantu: mai nùmene fiat istadu prus insertadu pro una meravìllia che a custa cun un’edade de prus de chimbe mìgia annos a oe, sa prus ispantosa de sas 215 domus isculpidas o pintadas (intre sas 3500 totales) iscobertas in s’Ìsula! A s’internu s’arte neolìtica  lòmpet a su màssimu de sa tècnica sua gràtzias a cumplessidade e armonia architetònicas, richesa e variedade de decoros e colores, un’istile ligadu a su riguardu de sos pòpulos prenuràgicos pro sos mortos. S’Incantu, iscoberta in su 1989, est datàbile intre Neolìticu reghente e Eneolìticu (3200-2600 a.C.) e fiat istada torrada a impreare finas a època romana. Est sa tumba I de su sepolcru iscavada a anfiteatru in unu pìgiu de tufu rosa fatu de sa costa de su monte Siseri, a un’artia de 850 metros. A pagas deghinas de metros s’agatant sas tumbas II e III, degradadas e allagadas pro sa ruta partziale de sas bòvedas.

 “Progetu finantziadu cun s’Avisu Pùblicu IMPRENTAS annualidade 2021-2022”

A s’iscoberta de su logu archeològicu prus bellu de Tortolie

Su logu archeològicu de S’Ortali ’e su Monti, postu in s’iscrocca de Tortolie, in Ozzastra, est unu de sos cumplessos preistòricos e protostòricos prus importantes e mènzus cunservados de sa Sardigna. Postu intre duos rilievos a pagos chilòmetros dae su mare, in sa carrela chi che leat a sa plaja de Orrì, su logu apparat unu viazzu raru in mesu a millènnios de istòria, arregande testimoniàntzias chi partint dae su Neolìticu e arribant a s’edade de su Brunzu.

Inoghe si podet ammirare una domus de janas chi benit dae su Neolìticu reghente, iscavada in sa roca e destinada a s’interru cumone, duos menhir abbarrados chi faghent pensare a s’antiga presentzia de un’alliniamentu megalìticu e unu tzìrculu de pedra de casi 12 metros de diàmetru, ligadu a ritos o pràticas de comunidade de s’edade de su Ramene.

De importu particulare est sa tumba de sos Zigantes, architetura funerària tipica de sa tziviltade nuràgica, cun unu passaditzu longu de interru, incornissadu dae s’esedra, chi contat sas usàntzias antigas ligadas a su cultu de sos mortos. Su coro de su cumplessu est però su nuraghe S’Ortali ’e su Monti, una istruttura manna de pedra fraigada forzis in su 1500 a.C., formada dae unu bastione tzentrale e dae unu bastione elliticu cun turres a costazzos, un’òpera chi testimonzat sas capatzidades de fraigu e organizatzione de sos nuràgicos.

In giru a su nuraghe s’istèndiant sa bidda e zuras de tribagliu diferentes, intre de sas cales bi fuint logos de manizu e mescamente, silos pro sa cunservatzione de sos tzereales, elementos chi mustrant s’importu de sa lauranza in sa vida de donzi die de sas comunidades de cussa edade. Bìsitare S’Ortali ’e su Monti cheret nàrrere a s’infùndere in d’una bista ancora intrea, in ue sa presentzia de s’òmine antigu faeddat cun sa natura a inghìriu e apparat unu cuadru claru de comente sas populatziones preistòricas isseberaiant e modellaiant sos logos in ue bìvere.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”