Totus ant intesu faeddare de su treninu Birde de sa Sardigna. Paret èssere unu de sos trenos prus bellos, mancari no est connotu meda. Sa pròpiu cosa la podimus nàrrere de sa ferrovia acantu colat, chi pro medas est sa prus caraterìstica de Itàlia, ma fintzas  “sa ferrovia prus bella de su mundu”: b’at a àere unu motivu, non creides? Fatu de sa ferrovia prus bella de su mudu s’agatant medas gallerias. Ma ischides cale est sa galleria prus longa de s’ìsula? Bos lu naramus luego.

Pr s’ora bos bolimus ispiegare pro ite su “treninu birde” si mutit in custu mosu. Su fatu est ca  semus alleghende de unu trenu poticu ca biàgiat a traessu de paesàgios agrestes: biàgiat in su birde, in su beru sentidu de su faeddu.  Fiat istadu Fulco Pratesi, Presidente Onoràriu WWF Itàlia a definire su treninu birde de sa Sardigna comente a “Sa ferrovia prus bella de su mundu”, una ferrovia custa chi non biàgiat petzi in s’istajone istiale e subra de cale faghet a artziare pro iscobèrrere s’ìsula e gosare a fundu de sa bellesa sua, fata de panoramas e tesoros de bìdere in manera assoluta, totu custu in pitzu de carrotzas bellas meda de època antiga, cunservadas e preservadas in manera perfeta.

Ma como allegamus de sa galleria ferruviària prus longa de sa Sardigna. Comente amus naradu sùperat sos 7 chilòmetros.  Sa galleria est istada inchinghiada  in su 2001. B’at bòlidu prus de deghe annos pro realizare s’òpera. Su costu de totu variante est istadu de unos 300 milliardos de liras.  Sos tempos longos fiant istados ligados a una sèrie de problemas, intre sos cales sa presèntzia de faldas grussas de abba chi aiant rèndidu difìtziles sos traballos. Sa variante at eliminadu unos cantos chilòmetros de percursu tortigiosu e at cunsentidu de superare su dislivellu intre s’istatzione de Campeda e sa de Bonolva. Si la bolides bìdere bastat pagare su billeto e pigare in su trenu. At a èssere un’esperièntzia bella a beru!

 “Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”