Ite ispinghet sos indivìduos de diversas èpocas istòricas a bìvere in comunidade? Comente naschent sas tzitades, comente interagint e pro ite benint abbandonadas? Custas sunt petzi unas cantas pregontas chi ant a èssere a su tzentru de su Sardinia Archeo Fèstival, un’eventu divulgativu subra de s’archeologia e non solu, chi ocannu lmpet sa de bator editziones suas, pessadu e organizadu dae s’assòtziu Itzokor.

Su Fèstival s’at a fàghere in Casteddu, acanta sos ispàtzios de su “Ghetto”, sa chenàbura 9 e su sàbadu 10 de làmpadas, e acanta s’ExMe de Carluforti su sàbadu 17 de làmpadas, cun una sèrie de addòbios chi ant a girare a fùrriu a su tema “Torrada a Itaca”. Sos organizadores sutalìniant chi at a èssere “una riflessione subra de sa tzitade mìtica omèrica, sìmbulu de biàgios e torradas, ma mescamente de sabiore e connoschimentu”.

“Su sedentarismu umanu, a su mancu partinde dae su Neolìticu, at portare s’òmine a benefitziare de sos privilègios de sa vida comunitària”, afirmant sos membros de Itzokor. “Ma pro ite amus seberadu custu caminu? Custa at a èssere sa prima pregonta chi amus a chircare de rispòndere in sa editzione noa de su Sardinia Archeo Fèstival. E posca, amus a afrontare totus sas àteras pregontas chi nde derivant: cando sunt istasos pesados sos primos tzentros de vida comunitària? Ite determinat s’organizatzione sotziale, polìtica, culturale e urbanìstica chi mutimus ‘tzitade’? Amus a chircare de cumprèndere fintzas comente una tzitade morit, comente unu tzentru urbanu s’isbòidat e ue finint sos abitantes suos. Amus a esplorare sas istòrias de sas fundatziones de tzitades famadas comente Cartàgine, sas dinàmicas de pòdere de sas tzitades etruscas e amus a chircare de cumprèndere ite est capitadu in sa Sardigna nuràgica o in su Mediterràneu cun s’arribu de s’Islam. Ma su Fèstival at a èssere fintzas un’oportunidade pro rèndere donu a sa tzitade de Casteddu, torrende a costrùere s’istòria sua de su Chimbighentos a sas ricostrutziones sutzessivas a sos bombardamentos de su 1943. L’amus a fàghere fintzas a traessu de sa letura de sos documentos pretziosos arrimados in sos archìvios tzitadinos. In su matessi tempus, amus a ghetare un’ograda subra de realidade prus piticas, chi nointames torrant a propònnere in  iscala minore sas dinàmicas de organizatziones polìticu-sotziales tìpicas de sos tzentros mannos, e nos amus a pedire si siat a beru netzessàriu faeddare de ‘burgos’ cando si tratat de biddas”.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”