No est nodiu a totus chi in s’ìsula nostra s’agatat unu padente de matas impedradas de època preistòrica.

Ma ue s’agatat custa zona chi est una de is tres in su mundu e podet bantare custu patrimòniu fòssile? Est in sa badde de su Riu Altana, pagu a tesu de Tàtari.

Inoghe s’agatat su chi abarrat de sa “Foresta impedrada de Iscia” (Perfugas) e de Carruca (Martis). Custos repertos fòssiles de importu sunt mannos meda, calicunu istampadu in mesu, àteros, si sunt mineralizados cun su tempus. Totus is partes de linna de is matas si sunt tramudadas, in is sèculos, in arroca.

Est ispantosu a ddas bìdere: parent pròpiu isculturas naturales. Difatis a sa zona dd’ant posta “parcu paleobotanico”.

Ma a comente est nàschida sa foresta impedrada? Ddu ispricant bene is ispertos in su giassu de su Comunu de Martis, a incuru de Luciano Trebini de sa Sovrintendèntzia Archeològica de Tàtari e Nùgoro Setore Geopaleontologico:

«Fiat su 1° de freàrgiu de su 1979 cando pro sa primu borta connosco sa Foresta impedrada de Anglona. Depiat fàghere unu tzensimentu de fòssiles chi si nde scidiat pagu e nudda. Su traballu at portadu a un’interessu chi non fiat abetadu, chi is primus chircas iscientìficas fatas paris cun su geologo Antonio Pinna, ant multiplicadu. Fiat a brincare in unu mundu chi non ci fiat prus, pariat fridu, fatu de una filera de perdas mudas. Ma, a bellu, a bellu, cussu primu cuntatu regordaiat unu passadu de forestas, animales e ambientes aici disconnotu e segretu de fàghere bènnere una gana semper prus manna de ddi brincare.

Fiat aici chi movende de Rio Altana, aìamus agatadu un’àrea prus manna, chi pertocaiat su territòriu de is comunos de Perfugas e de Martis, chi giai calicuna cosa fiat nodia, ma lompiat finas a is comunos de Bulzi, Laerru, Chiaramonti, S.M. Coghinas, in pagu paràulas a cussa àrea de Anglona de bàsciu chi in su Miocene fiat ocupada de unu lagu.

S’Orìgine de custos monumentos naturales a forma de mata est pro sa trasformatzione acontessia in milliones de annos in un’iscenàriu de lagos, padentes e vulcanos chi, cun unu traballu mannu de alchimia, aiant inghitzadu a si ammisturare, cun sa produida de is maghias de sa metamòrfosi de is vegetales antigos in antennados de perda. S’esistèntzia de unu lagu antigu, chi a ingiriu de unu paesàgiu non simbillante a su de oe e aintru in unu clima issu puru diferente, populadu de unu nùmeru mannu de matas e animales babbu mannos de sa fàuna e de sa flora atuale, est, difatis, acrarada pròpiu de s’abbundàntzia de custos fòssiles vegetales e is istratos rocosos in ue si ponent.

Su stùdiu de is repertos fòssiles, chi est logu e difìtzile, permitit, difatis, de agatare a is bortas, fintzas àteras novas, e non isceti cussas a pitzus de is matas chi intra particulares protzessos chìmicos — fìsicos si mineralizaiant, ma, a cunfrontu cun cussas de oe a s’ispartzinamentu geogràficu issoro, permitit  fintzas de pensare, in calicuna manera, a comente torrare a fàghere cussu ambiente in ue biviant bene meda. Fiat gasi chi de s’addòbiu de is bisòngios de amparu istabilidos de sa L. n. 1089/39 e de s’isperàntzia de pòdere una die esplorare is mistèrios antigos de su passadu, si fiat bènnidu a conca chi sa solutzione otimale essit su fràigu de unu parcu paleobotànicu. Custa istrutura de una parti podiat èssere sa garantzia de s’agabbu de s’abbandonu e de is furas, e de s’àtera podiat decretare sa nàschida de un’era noa in ue sa connoschèntzia, la valorizatzione e s’amparu de su cussu patrimòniu paleontològicu e naturalìsticu mannu fatu de su chi abarrat de sa foresta fòssile anglonesa, podiant essire un’ùnica operatzione.

Sa foresta impedrada e sa Paleontòlogia a comente de “trait d’union” intra arrocas e viventes. Sa istòria de sa vida in sa Terra, chi poderat fintzas s’apenditze pitica meda fata de sa nàschida e de s’evolutzione de s’ispètzie umana, est printzipiada chentinaias de milliones de annos a como.

 Is primos èsseres viventes, aparèssidos acanta de tres milliardos e mesu de annos a como in su oceanu primordiale, fiant organismos simpres meda, cumpostos de una cellula isceti e chene nucleo (organismos procariotas) e pro prus de duos milliardos de annos fiant abarrados a solos in su pianeta. De cando sunt aparèssidos is primus èsseres cumplessos (organismos pluricellulares), acanta de 700 milliones de annos a como, sa vida in sa terra est andada creschende meda a lestru fadende diversas formas  animales e vegetales chi in sa luta fitiana pro sa sopraviventza si sunt agatadas prus o mancu preparadas a is mudamentos naturales de s’ambiente in ue fiant nàschidas. S’adatamentu prontu a is cunditziones mudadas at sarvadu medas ispetzes chi sunt gasi bivias fintzas mancare siant acontessias catàstrofes ambientales mannas, mentres medas àteras formas animales e vegetales a pagu a pagu sunt isparessias. Isceti is acadessimentos chi ant portadu a sa fossilizatzione de su chi abarraiat at permìtidu de cumprendere siat s’evolutzione, chi at tramandadu in su tempus la vida de ispetzes viventes, siat in su passàgiu in sa terra de àteras ispetzes chi non sunt lompias a is dies de oe.

Giai ca sa fossilizatzione de is organismos e sa litificatzione de is istratos sunt sinnales de su matessi fenomeno de formatzione de is rocas sedimentàrias, est craru chi su stùdiu de is primus (Paleontologia) est acapiadu a astrintu a cussu de is segundas (Geologia) e non di podet fàghere de mancu. Arraighinadu in èpocas antigas meda sa Paleontologia torrat a fraigare is ambientes vitale acontèssidos in su tempus e donat un’aina de importu mannu pro cumprèndere su passadu de sa crosta terrestre. Ca su reconnoschimentu de sa fàuna e de sa flora fòssile non aiat a èssere possìbile chene una connoschèntzia funguda de sa biologia de oe, est craru puru chi sa Paleontologia, gasi comente permitit de connoschere s’evolutzione de sa vida, de su printzìpiu cun sa cumparsa e sa bessida de animales o vegetale, at a podet agiudade fintzas a cumprendere sa situatzione evolutiva de medas ispetzes viventes, pro fàghere unu ponte intra su passadu e su benidore.

In un’àrea tetonicamente meda tranchilla a comente cussa anglonese, in prus, s’anàlisi funguda de sa sutzessione de is istratos podet donare cussa documentatzione stratigràfica essentziale pro torrare a fàghere unu cuadru paleoambientale bonu non isceti pro Anglona ma fintzas pro àteras regiones chi in unu tempus intra is 17 e is 13 milliones de annos collados, in su Miocene mèdiu, fiant simbilantes a iscenàrios ambientales a comente de cussos in esame».

“Progetu finantziadu cun s’Avisu Pùblicu IMPRENTAS annualidade 2021-2022”

Chircas in cursu in Sardigna pro Elia Del Grande, s’òmine chi in su 1998 at isterminadu sa famìlia in su Varesotu.

Sighint in Sardigna sas chircas de Elia Del Grande, s’òmine chi in su 1998 at bochidu su babbu, sa mamma e su frade in sa domo de famìlia a Cadrezzate, in sa provìntzia de Varese. A pustis de àere pagadu sa pena pro su mortorzu triplu, Del Grande fiat istranzu de sa presone de Castelfranco Emilia (Mòdena), in ue si nch’agataiat pro resones de seguresa e ca lu cunsideraiant ancora perigulosu pro sa sotziedade.

Segundu sa politzia s’òmine diat èssere lòmpidu a fuire calendesi dae su muru de tanca de s’istrutura penitenziària impreande una corda fatta cun filos elètricos. Dae sa notte de s’evasione, sas fortzas de s’òrdine ant cumintzadu una operatzione manna de chirca, allargada como fintzas in Sardigna, in ue si creet chi siat bennidu o tènzat cuntatos.

Su Dipartimentu de s’amministratzione penitenziària at dispostu una chirca interna pro ischirriare comente siat istadu possìbile chi unu presoneri cussideradu perigulosu siat lòmpidu a ischivare sa sorveglianza in una istrutura de seguresa mèdia. Elia Del Grande, oe de 49 annos, est devènnidu tristemente connotu pro cussa chi sos medios de comunicatzione ant torradu a narare s’istrage de sos forneris. Su 7 de bennàrzu de su 1998, a s’edade de 22 annos, at bochidu sos genitores suos e su frade mannu, cun su cale manizaiat una panificatzione de famìlia. A pustis de su delitu est fuidu in Isvìtzera, ma est istadu frimmadu pagas dies a pustis e at cunfessadu in presse su chi fit acontèssidu.

Cundennadu in Appellu a 30 annos de presone cun su reconnoschimentu de sa semi- infermitade mentale, Del Grande at passadu in presone 25 annos in antis de èssere tramudadu in d’una istrutura cun vigilàntzia iscainada. Sas fortzas de s’òrdine cussizant sa massima abbistesa e a sinnalare cale si siat possìbile abbistamentu s’obietivu est agatare su fuidu in su prus pagu tempu possìbile e accrarare sas circumstàntzias de s’evasione.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”