Su mundu animale e vegetale de sa Sardigna est dèchidu a betu: cherbos mesches raras de pugiones e unu grustu de caddos agrestes chi bivent iscapos, sos ùrtimos in Europa. Inoghe sos animales bivent in mesu de una vegetatzione nuscosa e rica de frores colorados. Custa prenda naturale est custoida in sos parcos natzionales e in sas zonas amparadas.

Sa positzione isolada de sa Sardigna at influentzadu meda s’esistèntzia naturale de animales e matas. Sa natura dòminat su paesàgiu e non s’òmine. Mancu su  turismu de sos ùrtimos annos at tocadu custu echilìbriu. Gràtzias a una mègius informatzione e a sa consièntzia raighinada de sos sardos de chèrrere bìvere in sintonia cun sa natura, s’est isvilupadu unu raportu particulare cun s’ambiente: un’esèmpiu sena pretzedentes in su Mediterràneu.

In Sardigna sunt istadas istituidas diversas àreas amparadas pro cunservare e tutelare  habitat naturales e ùnicos – intre custos podimus remonare su parcu natzionale de su Gennargentu. In sos padentes de ortigos, longhifresos, àlinos, tzinnèberos bivent sirbones, gatos agrestes, su cherbu sardu, astores e àbbilas beras, mugrones, gurturjos mòngiu e gurturjos de sos angiones. Sas alturas sunt sa terra de sos caddos agrestes chi bivent galu  in s’istadu a passiu una de sas ùrtimas realidades in Europa.

Subra de sa costa ant agatadu s’habitat ideale issoro medas mesches dèchidas de pugiones: in sos medas istagnos agatamus pro esempru sos mangones  cun su pinninnia issoro colore rosa e chi inoghe in Sardigna sunt mutidos sa gente arrubia.

Su modu mègius pro connòschere s’universu sutamarinu de sa Sardigna est su de l’iscobèrrere in sas àreas marinas amparadas: in totu s’arcipelagu de sa Maddalena in su nord e a Capo Carbonara in su sud cun unu pagu de fortuna faghent a abbistare sos delfinos – ma a bias est fintzas possìbile bìere sas raras focas mòngias chi arriscant de s’estìnguere.

In totus sos logos acanta ais a andare a Sardigna ais a èssere acumpangiados dae su nuscu aromàticu de sa magra. Paris cun su colore nòdidu birde suo in beranu s’ìsula si coberit de unu mantu coloradu prenu de frores. A s’ispissu sa magra s’estendet finas a sa marina e cun sas chessas, sos àrbores de laru, sos liones, sas martzigusas, sos modditzis bos at a fàghere bìvere cudda atmosfera màgica de su sud. Durante sos meses istiales aromàticu meda est fintzas su nuscu de sas erbas  mediterràneas comente a: s’erba levandina, s’armidda, sa murta e su romasinu. In sos montes bi sunt padentes de èlighe e de orròale, e in mesu costa sos suèrgios. In sas regiones costeras sos pinos marìtimos e sos pinos de Alepu chi a bias s’estendent finas a sas marinas.

“Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022″

Chie fiat su poeta sardu Tigellio? A sangunadu si naraiat Ermogene, e fiat bìvidu in su primu sèculu a in antis de Cristos. Sos istudiosos pensant chi Ermogene esseret su sambenadu e Tigellio su nùmene.

S’acrobamentu de unu nùmene romanu e unu sambenadu gregu faghent pessare chi su poeta in berteru esseret unu libertu, duncas un’iscrau chi fiat resessidu a otènnere sa libertade.

Difatis fiant medas sos cantores de orìgine grega, un’arte chi sos romanos non praticaiant meda, ma chi fiat istimada meda dae sos ellenicos. A ogna contu Tigellio, in prus de èssere unu poeta fiat fintzas amigu de Giùliu Tzèsare e pròpiu pro custu motivu est divènnidu famadu e connotu. Ma sa cosa aiat iscasidadu s’imbìdia de sos collegas suos, chi fiant gelosos de custa amigàntzia. Ischimus chi Tigellio fiat sardu, unu rafinadu cantadore e un’amigu ìntimu de Giùliu Tzèsare, gràtzias a sos iscritto de Tzitzerone de de Oràtziu. Pròpiu Tzitzerone, in sas lìteras suas a sos amigos, lu mutit hominem pestilentiorem patria sua (un’òmine prus dannàrgiu de sa  pàtria sua), mentras Oràtziu  nos dat informatziones subra de sa morte sua, acontèssida intre su 40 e su 39 a.C..

Oràtziu, imbetzes, a unos cantos anno dae sa morte de su poeta sardu, in sa Satira III de su matessi libru, torrat a faeddare de Tigellio, narende chi fiat unu cantore istrambecu e  macu: a bias si poniat a cantare sena chi nemos si l’aeret pedidu e cun su matessi puntìlliu si refudaiat de cantare cando si ddu pediant. Li preghiate a bìvere in su lussu e abitaiat cun prostitutas, iente iscadentes. Sa cosa chi però sos collegas suos non bajulaiant fiat s’amigàntzia cun s’imperadore.

In su 1865 Pietro Martini aiat publicadu unas cantas pergamenas e còdighes antigos a tìtulu “Vita de Tigellio” fortzis de s’autore Sertorio (òpera resurtada posca èssere farsa sende chi faghiant parte de sas malifamadas Cartas de Arborea). A pustis de sa publicatzione Giovanni Spano aiat printzipiadu una campagna de iscavu in Casteddu, a presu de Stampaxi, pagu a tesu de s’Anfiteatru romanu, acanta fiant istados agatados sos restos de una residèntzia de su I sec. a.C. de sa tzitade antiga de Karalis. S’archeòlogu aiat cramadu in modu isballiadu custu cumplessu residentziale cun su nùmene de “villa de Tigellio”.

 “Progetu finantziadu cun s’Avisu Pùblicu IMPRENTAS annualidade 2021-2022”