Sas 179 nitzas fiant istados iscobertas in su cursu de sos iscavos fatos suta de su presbitèriu pro voluntade de s’archipìscamu de Esquivel, a su cumintzu de su sèculu XVII. Subra ogni nitza b’est una formella in màrmaru a bassu-relevu de su santu cun su relativu nùmene e sos sìmbulos de su martìriu. Su Santuàriu, istuvidu totu in sa roca, fiat istadu inchingiadu su 27 de santandria 1618, a pustis de una professone manna cun sos restos de sos Màrtires, a sa presèntzia de sas autoridades religiosas e tziviles e cun sa partetzipatzione de totu su pòpulu cristianu. In su Santuàriu, bi sunt  elementos architetònicos e artìsticos de su rinaschimentu, de su barocu e de su neoclassitzismu. Subra s’istatzileddu chi s’agatat suta de sas iscalas in màrmaru chi leat a su Santuàriu, b’est su sarcòfagu in màrmaru de s’archipìscamu Francisco de Esquivel, fatu dae Antonio Zelpi, e una pintura de sìiscola ispagnola de su sèculu XVII rafigurante s’Iscravamentu subra de cale sunt rafigurados suarchipìscamu etotu e sos màrtires casteddajos.

A costadu de su sarcòfagu sunt presentes fintzas duas tumbas chi ammentant sa cunsacratzione de su Santuàriu acontèssida s’11 de santandria 1618, e sa traslatzione de sos ossos, acontèssida su 27 de santandria de su matessi annu.

Su Santuàriu de sos Màrtires est costituidu dae tres ambientes:

in sa Capella Tzentrale, o de sa Madonna de sos Màrtires, s’agatant 66 nitzas. Subra s’altare b’est un’istàtua de sa Madonna cun su Pipiu e a costadu Santu Giusepe e Sant’Anna. Subra sas duas ghennas laterales duas tumbas ammentant sas rispostas de papa Pàule V e de su re de Ispagna Silipu III a s’acatamentu de sos ossos.

In sa Capella de San Lutzìferu, dedicada a si pìscamu s’omònimu de Casteddu, bi sunt collocadas 80 nitzas. Sos ossos de su santu, atzapadas su 21 de làmpadas 1623 e trasladad su 20 de maju 1626, sunt collocadas suta de sa mensa de s’altare; subra s’altare imbetzes est posta s’istàtua sua. Subra sa ghenna de intrada sunt afissadas s’iscritzione originale, chi s’agataiat in sa tumba de su santu e su cantu triangulare de màrmaru atzapadu in sas petorras de su pìscamu. In sa capella sunt presentes fintzas unu sarcòfagu de època romana cun sos ossos de sant’Antiogu e su musuleu in màrmaru biancu de Maria Giusepina de Savoja, mugere de Luisi  XVIII re de Frantza, morta in esìliu in Londra in su 1810 e tramudada a Casteddu, pro voluntade sua, in su 1811.

Sa Capella de Santu Sadurru, dedicada a su patronu de sa tzitade de Casteddu, fiat istada fraigada cara a su 1620 e cuntenet 33 nitzas. Subra s’altare, unu sarcòfagu romanu de su sèculu II cunservat sos ossos de su santu. Subra de issu, in una nitza, est collocada s’istàtua de Santu Sadurru. A s’internu de sa capella sunt presentes àteros duos sarcòfagos de època romana: unu collocadu subra sa ghenna de intrada chi cuntenet ossos de 10 santos, s’àteru postu subra de su muru dae segus su monumentu dedicadu a Càralu Emanuele de Savoja cuntenet ossos de 9 santos. In fundu a sa capella b’est su musuleu de Càralu Emanuele de Savoja, mortu de pigota a s’edade de duos annos. Su monumentu, realizadu in su 1799, est òpera de Antonio Cano. In artu, duos lunedda in màrmaru realizadas in sos primos annos de su Setighentos rafigurant Santu Pedru e sa Madonna de su Cramu.

“Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022”

A s’iscoberta de su logu archeològicu prus bellu de Tortolie

Su logu archeològicu de S’Ortali ’e su Monti, postu in s’iscrocca de Tortolie, in Ozzastra, est unu de sos cumplessos preistòricos e protostòricos prus importantes e mènzus cunservados de sa Sardigna. Postu intre duos rilievos a pagos chilòmetros dae su mare, in sa carrela chi che leat a sa plaja de Orrì, su logu apparat unu viazzu raru in mesu a millènnios de istòria, arregande testimoniàntzias chi partint dae su Neolìticu e arribant a s’edade de su Brunzu.

Inoghe si podet ammirare una domus de janas chi benit dae su Neolìticu reghente, iscavada in sa roca e destinada a s’interru cumone, duos menhir abbarrados chi faghent pensare a s’antiga presentzia de un’alliniamentu megalìticu e unu tzìrculu de pedra de casi 12 metros de diàmetru, ligadu a ritos o pràticas de comunidade de s’edade de su Ramene.

De importu particulare est sa tumba de sos Zigantes, architetura funerària tipica de sa tziviltade nuràgica, cun unu passaditzu longu de interru, incornissadu dae s’esedra, chi contat sas usàntzias antigas ligadas a su cultu de sos mortos. Su coro de su cumplessu est però su nuraghe S’Ortali ’e su Monti, una istruttura manna de pedra fraigada forzis in su 1500 a.C., formada dae unu bastione tzentrale e dae unu bastione elliticu cun turres a costazzos, un’òpera chi testimonzat sas capatzidades de fraigu e organizatzione de sos nuràgicos.

In giru a su nuraghe s’istèndiant sa bidda e zuras de tribagliu diferentes, intre de sas cales bi fuint logos de manizu e mescamente, silos pro sa cunservatzione de sos tzereales, elementos chi mustrant s’importu de sa lauranza in sa vida de donzi die de sas comunidades de cussa edade. Bìsitare S’Ortali ’e su Monti cheret nàrrere a s’infùndere in d’una bista ancora intrea, in ue sa presentzia de s’òmine antigu faeddat cun sa natura a inghìriu e apparat unu cuadru claru de comente sas populatziones preistòricas isseberaiant e modellaiant sos logos in ue bìvere.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”