«Dì marranu», «marranu ca ddu fais», sunt faeddos chi a s’ispissu si intendent galu pro brulla cando s’allegat in sardu o fintzas alleghende in italianu. Si tratat de una ditzu de isfida, de desali, chi immoe si narat prus che totu pro brulla cando si bolet isfidare calicunu a fàghere calicuna cosa difìtzile. Ma in su tempus coladu custos faeddos non si naraint gasi a sa ligera, pro ite, comente amus nardadu, fiant paràulas de disafiu, o de meletzu chi si naraiant cando si brigaiat cun calincunu.

Ma ite bolet nàrrere pretzisamente marranu? Est unu tèrmine de origine medievale, chi benit dae s’Ispagna. Bolet nàrrere porcu. Custa ofesa beniat impreada a inghìriu de su sèculu XIV pro mutire sos ebreos cunvertidos a su cristianèsimu, ma chi sighiant a professare, a fura, sos ritos e sas funtziones de su giudaismu. Nàschidu pròpiu in unu cuntestu ìbericu, est dàbile chi su faeddu in beridade bèngiat dae su faeddu àrabu mahram (cosa proibida).

Durante su domìniu  ispànicu in Sardigna s’ìsula nostra fiat prena de ebreos sefarditas, comente testimoniadu dae sa presèntzia de su getu de sos Ebreos in Casteddu. Pro custu motivu est possìbile chi èsseret impreadu fintzas dae sos sardos contra sos ebreos cunvertidos chi sighiant a poderare sa religione issoro a iscusi.

Su faeddu duncas fiat un’ofesa manna chi si narait a una categoria particulare de persones. Posca cun su tempus est istadu impreadu comente faeddu de desafiu generale, sena distintzione de ratza o religione. In Sardigna sa paràula beniat acumpangiada dae unu gestu, cussu de nche betare su berreto a terra. Si sa persone lu brincaiat boliat nàrrere chi atzetaiat s’isfida, unu pagu comente si faghiat cun su guantu.

Oe totus narant marrano in modu brullanu, ma est giustu chi si connoscat s’origine sua.

“Progetto finanziato con l’Avviso Pubblico IMPRENTAS annualità 2021-2022”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”