Est unu lagu ma in su matessi tempus unu parcu naturale in ue est possìbile praticare vàrias fainas a s’àera aberta, dae su trekking a s’apicada, dae sas escursiones in canoa a su biking. S’agatat in su Sarcidanu, in su tzentru-meridionale de sa Sardigna.

In mesu a su lagu s’agatat unu pitica isuledda, e in mesu a s’ìsula s’agatat sa crèsia de santu Sebastianu, chi s’ispricat in s’abba lughente faghende gioghitos colorados in s’abba e pintende su panorama ammajadore. Su lagu leat su nùmene pròpiu dae s’edifìtziu sagradu. Pro bi lòmpere est a agafare sa canoa opuru, pro sos prus animosos e capatzos, a nàdidu. Sa crèsia est inghiriada dae maicantas paristòrias e contos antigos.

Su lagu de santu Sebastianu, in su territòriu de Ìsili, est formadu dae sa diga de is Barrocus chi serrat su riu Mannu. In sas abbas suas, in sas ribas e in sos inghìrios si pòdet praticare pisca isportiva, canoa, apicada e escursiones. In prus b’at su percursu de su Treninu Birde, chi colat costa costa a su lagu e sighit finas a Sòrgunu. Sa lìnia ferruviària betza, imbetzes, chi giughiat a su Mèdiu Campidanu, como in disusu, est perfeta pro trekking e mountain bike.
Santu Sebastianu est alimentadu fintzas dae su riu Corrigas: subra de sas ribas suas si pesant pinnas de monte  formadas unos 23 milliones de annos a oe, cando bona parte de sa Sardigna fiat galu suta abba. Amantiosos de apicada isportiva arribbant dae totu Europa e iscalant muros a pèntuma chi presentant in prus de treghentas ‘bias’ apuntzadas cun vàrios grados de dificultade. Fintzas free climber professionistas de livellu internatzionale sèberant sas rocas calcàreas de sa zona de is Barrocus, frecuentadas totu s’annu, mescamente sas de su Pizzu ‘e Nedda, chi si nde pesant in unu canale istrintu formende bacos isfundos ammajadores.

Su territòriu de Ìsili est prenu fe rastros preistòricos: menhir, tumbas megalìticas, domus de Janas e 48 nuraghes, comente sos  Is Paras e e Nuraxi Longu. B’at fintzas sos restos de insediamentos pùnicos e romanos, mescamente duas arcadas de unu ponte in su riu Brabaciera de su sèculu III d.C. De non pèrdere est su tzentru istòricu de sa bidda,  cun crèsias de cabbale e su museu pro s’Arte de su Rame e de su Tessìngiu, ùnicu in Sardigna.

“Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”