S’istrutura fiat istada fraigada pro acasagiare sos operajos biagiantes de sa mina de Monti Bèciu chi acudiant dae sas biddas de inghìriu. Sa càbida fiat de 250 postos letu in cameratas de 25 postos cadauna cun mensa, locale de recreu cun ràdiu, gabinetos e dòtzias.

Biendelu dae largu paret unu cardulinu grogu cun sa crobeta ruja chi nde istupat dae su padente iscuru de sas primas oras de su mangianu. Custa est sa descritzione chi podimus agatare in su situ de “sardegna abbandonata” dedicadu a s’Albergo Sartori, in Monti Bèciu, chi s’agatat in pitzu de su cantiere de potente, cussu de Sartori, chi est unu pessonàgiu de importu mannu de s’istòria minerària de su logu. Difatis, comente podimus lèghere in su cartellu postu a s’intrada cust’òmine diat s’amministradore delegadu de sas minas de Monti Bèciu chi aiat dadu su nùmene fintzas a su Putzu Sartori e a sa colònia marina de Funtanatza.

S’istrutura fiat istada fraigada pro acasagiare sos operajos biagiantes de sa mina de Monti Bèciu chi acudiant dae sas biddas de inghìriu. Sa càbida fiat de 250 postos letu in cameratas de 25 postos cadauna cun mensa, locale de recreu cun ràdiu, gabinetos e dòtzias.

S’istrutura, inchinghiada in su 1942 in ocasione de sa bìsita de Benito Mussolini, fiat istada intitulada a Francesco Sartori (Amministradore delegadu de sas minas de Monte Bèciu) e fiat abarradu ativa pro prus de 30 annos.

Su cumplessu mineràriu de su Mèdiu Campidanu,  at rapresentadu pro unu sèculu su coro de s’indùstria estrativa de su sud-ovest, oe est unu parcu geomineràriu e patrimòniu Unesco.

De sas ùmiles domos de sos operajos a su de palatzu pomposu de sa diretzione, colende fatu de sos cantieris de bogadura e traballadura, sedes dirigèntziales e de servìtzios. Intre sos monumentos de archeologia industriale de Montebetzu, atzufados in su territòriu de Àrbus e Gùspini, si podet acumprire unu giru istòricu-culturale a s’iscoberta de unu ‘mundu pantasma’ torradu a mentovare dae unu cumplessu de minas dismissas, a pagas chentinas de metros de sas dunas de Piscinas e a prsu de àteras marinas de sa Costa Birde.

Sa faina estrativa de su giassu, unu de sos oto chi formant su parcu geomineràriu de sa Sardigna – sìmbulu de sos Geoparks de s’Unesco – est durada belle unu sèculu e mesu, dae su 1848, cando su re Càralu Alberto aiat cuntzèdidu s’isfrutamentu a Giovanni Antonio Sanna finas a su 1991, annu de sa serrada a pustis de deghènnios de crisi.

 “Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2022-2023. LR 22/2018, art. 22”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”