Un’istòria antiga de Àrthana contat chi meda tempus faghet in Sardigna, cando sos betzos s’amarturaiant e no nche la faghiant prus a si manigiare de manos issoro, fiat òbrigu pro sos familiares a los ochire betende.nche.los in unu isperrumadòrgiu. Custa usàntzia però fineit pro mèritu a unu giòvanu chi si refudeit de ochire su babbu e lu acueit in domo, andende contra a sa lege de sa comunidade. Gràtzias a sos consìgios de su babbu custu pitzocu diventeit sàbiu e atinadu e gosi a sa fine totus pigheint s’esempru dae isse e detzideint de lassare pro sempere cussa usàntzia. Custu contu, contadu  in maneras diversas, s’agatat finas in àteras biddas de s’Ogiastra e de Sardigna. In Lanusè, difatis, si narat ca s’Acabadórgiu fiat a probe de Su Nuragi de Perda de Floris, in Foghesu in sa zona de Su Monte de is Nius, in Orthullè in una punta de monte mutida Su Pígiu de su Béciu, in Irbono in unu logu cramadu Su Fossu de is Chillius. A bonu contu, in medas biddas, sos acabadórgios fiant belle totus a probe de unu nuraghe o in logos de grandu importu archeològicu.  In prus de sos topònimos, in sardu esistint peri unos modos de nàrrere significativos meda: in Baunei, pro esempru, si narat galu “leare su bèciu a tumba o a ispéntuma“, in Gàiru, imbetzes si narat “is bècius a sa babbaieca”, e sa “babbaieca” est su nùmene de unu isdorrocu chi b’at foras de sa bidda. Nois no ischimus de seguru si in custas localidades si faghiant a beru sacrifìtzios umanos comente cussos chi nos contant sas istòrias, pro ite non tenimus documentos chi lu podent iscumproare. S’agatant petzi unas testimonias de istòricos grecos e latinos comente  cussa de Timeo, (356 e il 260 a. C.), chi naraiat chi in Sardegna sos betzos beniant mortos a cala de fuste o faghende∙los rùere in sas ispèrrumas, opuru cussas de  Simonide Demone e Clitarco chi naraiant chi sos Sardos sacrificaiant a su deus Cronos is babbos issoro chi aiant lòmpidu setanta annos. Finas sas relatas de unos biagiadores de su Seteghentos e Otoghentos chi bisitaiant sa Sardigna mentovant custas pràticas, referende∙si però semper a contos chi aiant intendidu durante sos biàgios issoro.

Sos contos podent donare unu agiudu de grandu importu pro cumprèndere in profundidade sos piessignos de una cultura, ma non podent mai remplassare s’Istòria. Difatis issos sunt su resurtu de una elaboratzione ispantosa de sa realtade, pròpiu che a sos mitos, e che a sos mitos chircant de ispiegare in manera immaginària s’orìgine de s’universu, sa creatzione de su mundu, sos acontessimentos de sa vida. Comente naraiat  Propp, medas contàscias o paristòrias  aent finas unu intentu didàticu e pedagògicu, pro ite sa punna issoro no est petzi cussa de istentare e ispassiare sos pitzinnos, ma finas de los educare e de los pesare cun esempros bonos. Finas contos crudeles o malifaeddados podent tènnere custa funtzione e cuntènnere significados de importu pro sos pipios, difatis  derivant dae unu tempus in ue no esistiat unu cuntzetu de “privacy” gosi comente lu intendimus nois e a sos crios non beniat acuadu nudda, nen subra de su sessu nen subra de sa morte. Duncas su balore de sos contos sardos est nòdidu, mancare chi a bias siant cunsiderados comente vulgares o de pagu contu. Difatis medas bortas sunt isminorigados e tratados comente contos de segunda classe  cunforma a sos poemas grecos o a sas “sagas” teutònicas.

A s’imbesse, però, càpitat chi su “balore” issoro torrat a bessire a campu cando si tratat de iscumproare cosas malas e negativas. Contos comente a cussu de s’Acabadòrgiu,  fitianu sunt istados leados a cunsideru pro dare a bìdere sa retradesa culturale de sos sardos, e pro giustificare s’assugetamentu nostru pro manu de culturas prus “tziviles”. Medas dominatziones istràngias beniant ritènnidas, finas dae sos matessi istòricos sardos, comente unu male netzessàriu pro more de fàghere intrare sa Sardigna in su mundu modernu. Custa faddina, durada belle finas a sos tempos de oe, at causadu in sos sardos unu sentidu de inferioridade chi at portadu a su minisprètziu de sa cultura e de sa limba issoro. In prus, medas istòrias sunt istadas torradas a contare comente si esserent acontèssidas in tempos reghentes, annullende cussu chi si narat “ìnditze de distàntzia”  intre sos fatos contados e sos fatos capitados, cajonende un’efetu de “de-temporalizatzione” chi at postu sa Sardigna foras dae unu cuntestu istòricu berdaderu. De custu fortzis nde tenimus neghe nois puru ca nos praghet a allegare de Sardigna in tèrmines arcàicos (pensamus a sa limba nostra) o primitivos (pensamus a sas usàntzias), comente si una cultura tèngiat balore petzi si est antiga o betza meda. Nos devimus amentare chi sas culturas sunt semper su frutu de mescuritzos tra cosas antigas e cosas modernas e est pròpiu sa capassidade de acollire sas cosas noas (chi benint finas dae foras) chi detèrminat sa subravivèntzia issoro.

Nugoro tzelebrat Grassia Deledda: sa domo museu chi contat sa vida de s’iscrittora premiu Nobel.

In Nugoro, in su coro de sa Sardigna, bi est sa domo in sa cale est naschida Grassia Deledda, s’unica iscrittora italiana chi at binchidu su premiu Nobel po sa litteradura. Oe, sa domo est divennida unu museu, apparande a sos bisitadores s’opportunidade de si affundare in sa vida e in s’opera di una de sas friguras pius importantes de sa litteradura italiana de su Noighentos.

Sa Domo Museu Grassia Deledda custoit sos oggettos personales, documentos, fottograffias e documentos iscrittos a manu chi permittint de iscoperrere non solu s’iscrittora, ma fintzas sa femina, su cuntestu de sa famiglia e su ligamene fungudu cun sa terra sua. Passizzande intre sas istantzias, est possibile torrare a bivere s’atmosfera de su incumintzu de su Noighentos e alcansare s’ispiratzione chi at ghiadu medas de sas operas suas, dedicadas a sa vida de donzi die, a su connottu e a sas tribulias de sa Sardigna.

Su museu non si allindat a contare sa vida privada de sa Deledda: proponnet fintzas caminos a tema ligados a sos romanzos suos, a s’attividade litteraria sua e a su riconnoschimentu internatzionale de su Premiu Nobel, retzidu in su 1926. Intre apparadas a tempus, abbenimetos culturales e letturas pubbricas, sa Domo Museu si ponet comente logu de addobiu e devuccamentu capatze de accostare sas ingendras novas a sa connoschentzia de s’iscrittura e de s’istoria litteraria sarda.

Bisitare sa Domo Museu Grassia Deledda cheret narrere faghere uni biazu in su tempus e in sa cultura de s’isula, cumprendinde cantu sa Sardigna eppat influentzadu sas operas suas e comente s’iscrittora siat resessida a revertire istorias locales in contos universales, appretziados in tottu su mundu.Su Museu est oe no solu unu donu a sa memoria de GrassiaDeledda, ma puru unu puntu de relata po su turismu culturale e litterariu, chi dat balore a sa ricchesa istorica e artistica de sa tzittade de Nugoro.

Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna — IMPRENTAS 2024-2025. LR 22/2018, art. 22