Un’istòria antiga de Àrthana contat chi meda tempus faghet in Sardigna, cando sos betzos s’amarturaiant e no nche la faghiant prus a si manigiare de manos issoro, fiat òbrigu pro sos familiares a los ochire betende.nche.los in unu isperrumadòrgiu. Custa usàntzia però fineit pro mèritu a unu giòvanu chi si refudeit de ochire su babbu e lu acueit in domo, andende contra a sa lege de sa comunidade. Gràtzias a sos consìgios de su babbu custu pitzocu diventeit sàbiu e atinadu e gosi a sa fine totus pigheint s’esempru dae isse e detzideint de lassare pro sempere cussa usàntzia. Custu contu, contadu  in maneras diversas, s’agatat finas in àteras biddas de s’Ogiastra e de Sardigna. In Lanusè, difatis, si narat ca s’Acabadórgiu fiat a probe de Su Nuragi de Perda de Floris, in Foghesu in sa zona de Su Monte de is Nius, in Orthullè in una punta de monte mutida Su Pígiu de su Béciu, in Irbono in unu logu cramadu Su Fossu de is Chillius. A bonu contu, in medas biddas, sos acabadórgios fiant belle totus a probe de unu nuraghe o in logos de grandu importu archeològicu.  In prus de sos topònimos, in sardu esistint peri unos modos de nàrrere significativos meda: in Baunei, pro esempru, si narat galu “leare su bèciu a tumba o a ispéntuma“, in Gàiru, imbetzes si narat “is bècius a sa babbaieca”, e sa “babbaieca” est su nùmene de unu isdorrocu chi b’at foras de sa bidda. Nois no ischimus de seguru si in custas localidades si faghiant a beru sacrifìtzios umanos comente cussos chi nos contant sas istòrias, pro ite non tenimus documentos chi lu podent iscumproare. S’agatant petzi unas testimonias de istòricos grecos e latinos comente  cussa de Timeo, (356 e il 260 a. C.), chi naraiat chi in Sardegna sos betzos beniant mortos a cala de fuste o faghende∙los rùere in sas ispèrrumas, opuru cussas de  Simonide Demone e Clitarco chi naraiant chi sos Sardos sacrificaiant a su deus Cronos is babbos issoro chi aiant lòmpidu setanta annos. Finas sas relatas de unos biagiadores de su Seteghentos e Otoghentos chi bisitaiant sa Sardigna mentovant custas pràticas, referende∙si però semper a contos chi aiant intendidu durante sos biàgios issoro.

Sos contos podent donare unu agiudu de grandu importu pro cumprèndere in profundidade sos piessignos de una cultura, ma non podent mai remplassare s’Istòria. Difatis issos sunt su resurtu de una elaboratzione ispantosa de sa realtade, pròpiu che a sos mitos, e che a sos mitos chircant de ispiegare in manera immaginària s’orìgine de s’universu, sa creatzione de su mundu, sos acontessimentos de sa vida. Comente naraiat  Propp, medas contàscias o paristòrias  aent finas unu intentu didàticu e pedagògicu, pro ite sa punna issoro no est petzi cussa de istentare e ispassiare sos pitzinnos, ma finas de los educare e de los pesare cun esempros bonos. Finas contos crudeles o malifaeddados podent tènnere custa funtzione e cuntènnere significados de importu pro sos pipios, difatis  derivant dae unu tempus in ue no esistiat unu cuntzetu de “privacy” gosi comente lu intendimus nois e a sos crios non beniat acuadu nudda, nen subra de su sessu nen subra de sa morte. Duncas su balore de sos contos sardos est nòdidu, mancare chi a bias siant cunsiderados comente vulgares o de pagu contu. Difatis medas bortas sunt isminorigados e tratados comente contos de segunda classe  cunforma a sos poemas grecos o a sas “sagas” teutònicas.

A s’imbesse, però, càpitat chi su “balore” issoro torrat a bessire a campu cando si tratat de iscumproare cosas malas e negativas. Contos comente a cussu de s’Acabadòrgiu,  fitianu sunt istados leados a cunsideru pro dare a bìdere sa retradesa culturale de sos sardos, e pro giustificare s’assugetamentu nostru pro manu de culturas prus “tziviles”. Medas dominatziones istràngias beniant ritènnidas, finas dae sos matessi istòricos sardos, comente unu male netzessàriu pro more de fàghere intrare sa Sardigna in su mundu modernu. Custa faddina, durada belle finas a sos tempos de oe, at causadu in sos sardos unu sentidu de inferioridade chi at portadu a su minisprètziu de sa cultura e de sa limba issoro. In prus, medas istòrias sunt istadas torradas a contare comente si esserent acontèssidas in tempos reghentes, annullende cussu chi si narat “ìnditze de distàntzia”  intre sos fatos contados e sos fatos capitados, cajonende un’efetu de “de-temporalizatzione” chi at postu sa Sardigna foras dae unu cuntestu istòricu berdaderu. De custu fortzis nde tenimus neghe nois puru ca nos praghet a allegare de Sardigna in tèrmines arcàicos (pensamus a sa limba nostra) o primitivos (pensamus a sas usàntzias), comente si una cultura tèngiat balore petzi si est antiga o betza meda. Nos devimus amentare chi sas culturas sunt semper su frutu de mescuritzos tra cosas antigas e cosas modernas e est pròpiu sa capassidade de acollire sas cosas noas (chi benint finas dae foras) chi detèrminat sa subravivèntzia issoro.

Setantaghimbe annos de autonomia: totu sos presidentes de sa Regione Sardigna

Sa Sardigna, dae su 1949 a oe, at tentu un’istòria polìtica longa e manna, marcada dae presidentes chi ant signadu èpocas diversas in sa vida de s’ìsula. Su primu presidente de sa Regione est istadu Luigi Crespellani, democristianu, in càrriga dae su 1949 a su 1954, figura de importu in sa ricostrutzione a pustis de sa gherra e in su comintzu de sa màchina amministrativa autònoma.

A pustis de issu bi sunt istados Giovanni Battista Melis de su Partidu Sardu de Atzione, Efisio Corrias e Giuseppe Brotzu, chi ant ghiadu sa Regione in sos annos Chimbanta, tempus de afortigamentu istitutzionale. In sos annos Sessanta sa Sardigna at vìvidu s’istasione de su Pianu de Rinàschida, unu progetu mannu de isvilupu econòmicu agiuadu dae s’Istadu. In cussu tempus bi sunt istados comente presidentes Giovanni Del Rio, Efisio Melis, Luciano Crespellani e àteros esponentes de sa Democratzia Cristiana.

Sos annos Otanta ant sinnadu unu passàgiu de importu cun Mario Melis, primu presidente sardista, elègidu in su 1984 comente ghia de una coalitzione autonomista e progressista. A pustis de issu Francesco Ligas, Angelo Rojch e Antonello Cabras, in unu tempus de crisi industriale e instabilidade. Cun sa Segunda Repùbblica, sa polìtica regionale at cambiadu: dae su 1999 su presidente de sa Regione est elègidu in deretura dae sos tzitadinos. Intre sos protagonistas de cussa fase Federico Palomba e Andrea Soddu, e a pustis Mauro Pili, esponente de Fortza Itàlia, elègidu in su 1999 e cunfirmadu in su 2001.

In su 2004 est arribadu Renato Soru, imprendidore fundadore de Tìscali, chi aiat puntadu subra s’isvilupu tecnològicu, tutela de su paisàgiu e pianificatzione urbanìstica. In su 2009 torrat su tzentru-destra cun Ugo Cappellacci, e in su 2014 Francesco Pigliaru, economista e dotzente. In su 2019 sa presidèntzia passat a Christian Solinas de su Partidu Sardu de Atzione, sustènnidu dae sa Lega e dae Fortza Itàlia. Dae su 2024 sa ghia de sa Regione est afidada a Alessandra Todde, de su Movimentu 5 Stelle e prima fèmina presidente de sa Sardigna.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”