Sas ratzas caraterìsticas de Sardigna: unu patrimòniu naturale ùnicu

Sa Sardigna est una de sas ìsulas prus incantosas de su Mediterràneu, non pro s’istòria millenària e pro sas traditziones ebbia, ma finas pro sa richesa naturale ispantosa chi custoit. S’isulamentu geogràficu, paris cun sa variedade de eco-sistemas – dae sos montes de Gennargentu a sas costeras arenosas, dae sos logos ùmidos a sos padentes seculares – at agiuadu s’evolutzione de paritzos organismos caraterìsticos, chi s’agatant in Sardigna ebbia o, a bortas, finas in Còrsica.

Sa flora sarda est rica in manera particulare de prantas ùnicas. In sos cùcuros de Gennargentu si b’agatat su trivozu ispinosu tìpicu de Barbàgia, e in sos montes de Limbara sa viola sarda. In pagos logos, malos a b’imbàtere, s’agatat ancora su ribes sardoum, raru meda, contadu comente una de sas prantas prus raras de Europa.

In sas costeras meridionale, imbetzes, si bi distinghet su latùrigu de Bithia, cun sas formas suas caraterìsticas. Onni pranta contat unu pìculu de s’istòria evolutiva de s’ìsula, chi s’est trasformada a beru in unu laboratòriu naturale. Sa fàuna sarda no abarrat in segus. In mesu de sos mammìferos si bi distinghet su cherbu sardu, torradu a batire cun bona resurtada a pustis chi fiat a canta a isparire, e su matzone sardu, una suta-ispètzie adatada a sos ambientes de s’ìsula.

In sos frùmenes e in sos rios curret sa trota sarda, e in sos logos ùmidos b’agatat apògiu su discoglosso sardu, un’anfìbiu piticheddu. Finas su mundu de sos insetos mustrat esempros ispantosos, comente sa mariposa Acantholyda hieroglyphica sarda, chi bivet in sos padentes de monte.

A mantènnere custas variedades est importante meda. Su cambiamentu de su clima, sos fogos, s’urbanizatzione e s’isparghimentu de variedades angenas sunt minetzas cuncretas pro chi potzant sighire a vìvere. Pro custa resone sos logos amparados tenent importàntzia determinante in sa tutela de sa bio-diversidade de s’ìsula.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”

Sa Sardigna de su rennu: unu tempus de autonomia e podere locale in s’ìsula medievale.

S’istòria medievale de sa Sardigna est sinzalada dae unu tempus ùnicu, cussu de sos zuigados, rennos autònomos chi ant caraterizadu s’ìsula intre s’XI e su XIV sèculos. Custos istados pitticcos, nàschidos a pustis de s’abbasciamentu de gadimentu de su podere bizantinu e de sas incurtziones àrabas, rapresentant unu capìtulu de fundamentu pro cumprèndere s’identidade istòrica e polìtica de sa Sardigna.

A pustis de sa fine de su poderiu bizantinu, s’ìsula s’est ispartida in rennos autònomos guvernados dae zùighes, friguras chi auniant funtziones polìticas, militares e zudiziàrias. Sos zudicados fiant ghìados dae famìllias nòbiles locales e si fundaiant subra unu assentu amministrativu e zurìdicu avanzadu pro cussu tempus. A su cumintzu si nche contaiant bator printzipales: su Zudicadu de Casteddu, su Zudicadu de Arbarèe, su Zudicadu de Torres (o Logudoro) e su Zudicadu de Gaddura.

Donzi zudicadu teniat capitale, esèrtzitu, leges suas e una istrutura amministrativa autònoma, chi permitiat de guvernare un’ iscrocca ispartida comente cussa sarda. Su podere de sos zùighes non fiat assoludu: s’azzudaiant cun unu cunsìziu de nòbiles e funtzionàrios locales chi los azuaiant a leare detzisiones.

Sa leze iscrita, connota comente Carta de Logu, mescamente in su Zudicadu de Arbarèe, regulaiat sa vida polìtica, econòmica e sotziale, istabilinde reglas tziviles e penales e amparande sos diritos de sos tzitadinos. Custu còdighe legale fiat un’istrumentu avanzadu pro cussu tempus e at influentzadu sa legisladura sarda in sos sèculos a pustis.

Sos zudicados, puru essende indipendentes, non ant bìvidu mai isulados: sas bèndidas issoro fiant ligadas a s’istrinta  a sas potèntzias de su Mediterràneu, comente Pisa, Gènova, Aragona e su Papadu. A mesu de alliantzas, cojas e gherras, ant chircadu de deffèndere s’autonomia insoro e de affortigare su podere locale.

Intre totus, su Zudicadu de Arbarèe s’est distìntu pro sa resistèntzia a sas dominatziones istranzas, in particulare in su mentres de sa luta contra de sos aragonesos in su  sèculu XIV.

S’abbasciamentu  lentu  de sos zudicados at cumintzadu cun s’abbattigu de fora e cun sas lutas intro de issos. A sa fine de su sèculu XIV, s’Aragona est resurtada a cunchistare sa parte pius manna de s’ìsula, annetende sos territòrios de sos zudicados e revertinde sa Sardigna in una regione suta su controllu aragonesu. Comente si siat, sa memòria de sos zudicados e de sas lezes insoro est abarrada biva in sa cultura e in s’istòria locale.

“Attività realizzata con il contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024- 2025.LR22/2018, art.22”